مروري بر ضد عفوني كننده ها در بهداشت طيور

 

 

 

 

مقدمه :

 

درجهت دستيابي به بالاترين حد سلامت گله و بهترين بازده در پرورش طيور ضد عفوني كننده هاي خوب و روشهاي مناسب ضد عفوني ، نقش بسيار مهم و اساسي ايفا مي كند . با كمك واكسنها ، داروها و يك برنامه منسجم بهداشتي ميتوان گله اي با ميزان پايين وقوع بيماري داشت . يك مسئله اساسي در رسيدن به اين موقعيت مطلوب كاهش بار آلودگي ميكروارگانيسمهاي بيماريزا اعم از باكتري، ويروس ، قارچ و انگل و غيره به وسيله ضد عفوني مناسب مي باشد.

 

هدف ازضد عفوني دريك مرغداري ، از بين بردن همه ميكروارگانيسم هاي بيماريزا در سالنها ،محوطه ، وسايل و غيره مي باشدكه در شرايط عملي رسيدن به اين حد از ضد عفوني غير ممكن است . در عمل هدف از ضد عفوني كاهش عوامل بيماريزا تا سطح قابل قبول و جلوگيري از ازدياد آنها تا حد بيماريزايي و كنترل ورود عوامل بيماريزا در طي دوران پرورش مي باشد .

 

در شرايطي كه بيماري رخ ميدهد ميتوان از ضد عفوني كننده ها جهت جلوگيري از انتشار بيماري استفاده نمود . ضد عفوني و قرنطينه اولين و يكي از مؤثرترين روشهاي اعمال مديريت صحيح بهداشتي در گله و كنترل و ريشه كني بيماريها ميباشد و ضد عفوني در مقايسه با ساير روشهاي پيشگيري از جمله واكسيناسيون و درمان دارويي نياز به هزينه كمتري داشته و از نظر بهداشت عمومي و بهداشت گله عوارض سوء كمتري خواهد داشت.

 

 

 

تعريف :

 

- ضد عفوني يا Disinfection :

 

عبارت است از استفاده از عوامل فيزيكي و مواد شيميايي جهت از بين بردن يا متوقف كردن رشد ميكروارگانيسم هاي بيماريزا (ويروسها ، باكتريها ، قارچها ، انگل ها ) .

 

عوامل يا موارد استفاده در جهت اين عمل ضد عفوني كننده Disinfectant خوانده ميشوند .

 

بر خلاف آنتي بيوتيك ها كه در بالاترين غلظت ممكن است ، فقط باكتريواستاتيك باشند و بعد از چندين ساعت تماس اثر كشندگي بر باكتريها داشته باشند ، ضدعفوني كننده ها عموماً در مدت كمتري (در طي چند دقيقه ) اثركرده و باكتريها و حتي برخي موارد ويروسها ، قارچها و انگلها را نيز مي كشند . بعلاوه ضد عفوني كننده ها معمولاً براي سطوح بي جان استفاده ميشوند و بسياري از آنها در غلظت هاي مورد استفاده براي حيوانات سمي ميباشند. ضد عفوني كننده هاي خاصي كه براي سطوح بدن حيوانات و انسان بكار ميروند آنتي سپتيك Antiseptic خوانده ميشوند.

 

ويژگيهاي يك ضد عفوني كننده ايده ال :

 

يك ضدعفوني كننده ايده ال بايد داراي شرايط مهم زير باشد.

 

1- ارزان و در دسترس باشد .

 

2- اثر سريع داشته باشد .

 

3- داراي طيف اثر وسيع برروي باكتريها ، ويروسها ، قارچها ، و غيره باشد .

 

4- ميكروارگانيسمهاي مقاوم نسبت به آن ايجاد نشود .

 

5- بوسيله مواد آلي غير فعال نگردد .

 

6- حداقل سميت را داشته باشد .

 

7- اثر مخرب برروي ساختمان و تجهيزات نداشته و از خود رنگ بر جاي نگذارد .

 

8- براي پوست و مخاطات حيوان و انسان محرك نباشد .

 

9-بدون بو و عطر زننده باشد .

 

10- در آب (حتي آبهاي سنگين ) به خوبي حل شده و رسوب ندهد .

 

11- خاصيت پاك كنندگي داشته باشد .

 

12- نفوذپذيري آن به درزها و شكافها ي سطوح زياد باشد .

 

13- در مقابل هوا ، آب ، دما و غيره پايداري شيميايي خوبي داشته باشد .

 

 

عمل ضد عفوني كننده Action of Disinfectant :

 

ميزان تأثير هر ضدعفوني كننده به عوامل بسياري از جمله : غلظت ، زمان ، دما ، نوع ميكروارگانيسم ( اعم از ويروس ، باكتري ، قارچ ، انگل ، اسپور ها و … ) ، تعداد ميكروارگانيسمهاي موجود در محيط و كيفيت محيط بستگي دارد . فعاليت يك ميكروب كش در وحله اول به جنبش مولكولي ذرات و برخورد ضد عفوني با ميكروارگانيسمهاي هدف بستگي دارد. همچنين غلظت، دما ، PH و نوع ماده همراه ضد عفوني (حامل ) بنوبه خود بر جنبش مولكولي ذرات مؤثر هستند .

 

با افزايش زمان تماس ضد عفوني كننده ، ميزان نفوذ آن در سطوح بيشتر شده و اثر كشندگي آن بيشتر خواهد شد . مواد ضدعفوني كننده با توجه به نوع ميكروارگانيسم كه با آن روبرو ميشوند توانائيهاي مختلفي دارند .

 

- باكتريها :

 

اغلب ضد عفوني كننده ها درشرايط مناسب ميتوانند ميكروبها را بكشند ولي بعضي از آنها فقط سيكل زندگي باكتريها را مختل مي كنند (باكتريواستاتيك ) يك ضدعفوني كننده ميتواند تحت شرايط و غلظت خاصي باكتريوسيد و يا باكتريواستاتيك باشد .

 

- ويروسها :

 

اثر ضدعفوني كننده بر روي ويروسها با مشكلاتي مواجه است چون تا زمانيكه ويروسها داخل سلول ميزبان هستند تحت تأثير قرار نمي گيرند . اغلب ضدعفوني كننده ها فقط به ميزان جزئي ويروسها را غيرفعال مي كنند . براي غير فعال كردن ويروسها ، ماده ضدعفوني كننده بايد پروتئين اطراف اسيد نوكلئيك را از هم بگسلد ، اگر فقط پروتئين اطراف اسيد نوكلئيك تخريب گردد ، اسيد نوكلئيك ويروس ميتواند وارد سلول ميزبان شده و مجدداً فعال گردد .

 

از نظر حساسيت به ضدعفوني ، ويروسها را ميتوان به دوگروه (ليپوفيليك و هيدروفيليك )تقسيم كرد. ويروسهاي ليپوفيليك داراي پوشش چربي هستند كه آنها را به اغلب ضدعفوني كننده هاي معمول مورد استفاده در مرغداري حساس مي كند . درصورتيكه ويروسهاي هيدروفيليك بدون پوشش بوده و بطور كلي حساسيت كمتري به ضدعفوني كننده ها دارند . بسياري از ويروسها جزء ويروسهاي هيدروفيليك بوده و خطر باقي ماندن آنها در فارم پس از ضدعفوني وجود دارد . مؤثرترين ضدعفوني كننده ها برروي اين نوع ويروسها،اسيدهاي آلي ،كلرامين ها،فرم آلدئيدوگلوتار آلدئيد ميباشد .

 

- قارچها :

 

ضدعفوني كننده هايي كه در جوجه كشي و مرغداري استفاده ميشود ، بايد داراي اثر قارچ كشي و يا جلوگيري از رشد قارچ باشند . همچنين بايد قابليت تخريب و غير فعال كردن اسپور قارچ را نيز داشته باشند .اغلب قارچ كشها براي قارچ تنها همانند يك سم عمل مي كنند وسلولهاي قارچي را نابود مي سازند .

 

- انگلها :

 

انگلهاي تك ياخته بخصوص كوكسيديا در بهداشت طيور اهميت بيشتري دارد . اغلب انگلهاي تك ياخته اي قسمتي ازسيكل زندگي خود را در خارج از بدن ميزبان مي گذرانندكه دراين مرحله از زندگي بيشترين مقاومت را دارند . تعداد محدودي از مواد ضدعفوني كننده بر ضد ارگانيسمهاي تك ياخته اي طيور مفيد هستند . مواد شيميايي خاصي براي اين منظور استفاده ميشوند اما معمولاً به جهت بالا بودن غلظت مورد نياز و عوارض سوء زياد ، در عمل چندان قابل قبول نيستند.

 

 

 

روش عمل ضدعفوني كننده ها Mode of Action :

 

ضد عفوني كننده ها معمولاً به يكي از روشهاي زير برروي ميكروارگانيسمها اثر مي كنند .

 

1- دي هيدراتاسيون و خشك كردن ميكروارگانيسم مثل حرارت

 

2- ايجاد لايه ضخيم كشنده در سطح ميكروارگانيسم

 

3- اثر بر نفوذپذيري غشاء پلاسمايي سلول با خاصيت سورفاكتنت

 

4- اثر تخريب بر پروتئينهاي داخلي بخصوص آنزيمها

 

5- تغيير شرايط فيزيكي مثل PH

 

 

 

اثر مواد آلي برضدعفوني كننده ها :

 

اصولاً ضد عفوني كننده ها زماني مؤثرند كه برروي سطوح كاملاً تميز و عاري از مواد آلي بكار روند . مواد آلي موجود درمحيط به روشهاي مختلفي برضدعفوني كننده هااثر منفي مي گذارند ، كه عبارتند از:

 

1- ايجاد پوشش محافظت كننده بر روي ميكروارگانيسمها

 

2- ايجاد تركيبات غير محلول

 

3- انجام واكنشهاي شيميايي و توليد موادي بدون اثر ضد عفوني كنندگي

 

4- جذب مواد ضدعفوني كننده توسط مواد كلوئيدي موجود در سپوسپانسيونهاي مواد آلي

 

5- غير فعال كردن ضدعفوني كننده بوسيله چربيها

 

 

 

انواع ضدعفوني كننده هاي رايج در صنعت مرغداري :

 

ضدعفوني كننده هاي مورد استفاده درصنعت مرغداري از نظر كلي به دو دسته تقسيم ميشوند :

 

الف ) ضدعفوني كننده هاي فيزيكي :

 

عوامل فيزيكي متعددي بصورت طبيعي يا مصنوعي مي توانند در مرغداري بعنوان ضدعفوني كننده عمل نمايند. ازجمله نور ، گرما ، سرما ، خشكي

 

- نور خورشيد : فعاليت ضد باكتريايي آن مربوط به طيف ماوراء بنفش آن ميباشد ، بخاطر نفوذپذيري كم نور U.V. نمي تواند از شيشه و پوششهاي نيمه شفاف سقف يا غبار عبورنمايد . بنابراين نور خورشيد در داخل ساختمان مرغداري تقريباً بطور كامل بي اثر است .

 

ب ) ضدعفوني كننده هاي شيميايي :

 

مواد شيميايي كه بعنوان ضدعفوني كننده در صنعت مرغداري بكار ميرود از نظر مكانيسم عمل و نوع تركيب شيميايي تقسيم بنديهاي مختلفي دارند،دراين مقاله سعي شده است كه مهمترين وكاربردي ترين انواع ضدعفوني كننده هاي رايج در صنعت طيور كشور مورد بحث و توجه قرار گيرند .

 

 

 

فنلها Phenols :

 

فنل ( كربوليك اسيد Carbolicacid ) با فرمول C6 H5OH از مشتقات زغال سنگ قيراندود ميباشد كه بيش از صد سال پيش كشف شده و اولين ماده ضدعفوني است كه بعنوان آنتي سپتيك در سال 1867 توسط ليستر مورد استفاده قرار گرفت .

 

تركيبات فنل در دماي اتاق بدون رنگ با بوي بسيار مشخص ميباشد . فنل به ميزان كم در آب حل ميشود و در حضور آب شيري رنگ ميشود . در حلالهاي صابوني بصورت امولسينه عرضه ميشود . فنل با غلظت بالا يك سم پروتوپلاسميك است كه در سلول نفوذ كرده و ديواره آن را گسسته پروتئين هاي آن را رسوب مي دهد و با غلظت كمتر فقط سيستم آنزيمي سلول را مختل ميكند .

 

فنل برروي باكتريها (گرم مثبت و گرم منفي )وقارچها اثر كشنده دارد اما برروي اسپورها و ويروسها بسيار ضعيف اثر مي كند . تغيير رقت محلولهاي فنل در ميزان اثر آنها تأثير بسيار زيادي دارد همچنين بوسيله مواد آلي سريعاً غير فعال ميشود . اغلب فنلها با مواد ضدعفوني كننده غير يونيزه (كلوئيدي خنثي ) سازگاري نداشته و نبايد با آنها استفاده شود . ولي با تركيبات آنيونيك (تركيبات يوني با بار منفي ) سازگاري دارند و در PH قليايي فعالترند چون محلول ترمي باشند همچنين محلولهاي گرم فنل مؤثرتر هستند . فنل براي ضدعفوني ساختمان و وسايل در صنعت طيور بكار ميرود .

 

در سالهاي اخير تركيبات سنتتيك فنل مانند ، اكليل فنل هاي ساده ، نيتروفنلها و هالوژنهاي فنله به بازار عرضه شده اند كه نسبت به فنل طبيعي سميت كمتري داشته و براي پوست كمتر محرك مي باشند . همچنين نسبت به فنلهاي طبيعي گران قيمت بوده و بخاطر اينكه براحتي غير فعال ميشوند ، در صنعت طيور كاربرد كمتري دارند .

 

كرزول Cresol :

 

كرزول (كرسيليك اسيد Crecylic acid ،كرزول اسيدTricresol acid )

 

مايع بدون رنگ بوده كه در معرض نور و هوا به صورتي زرد و نهايتاً+ قهوه اي تيره تغيير رنگ ميدهد.كرزول بوي همانند فنل دارد و تا حدود 2 % در آب حل گرديده و در آب گرم بهتر حل ميشود. كروزل برروي اغلب باكتريها (گرم منفي و مثبت ) بخصوص باكتريهاي اسيدفست و اغلب قارچها مؤثر است . برروي ويروسها اثر كمتري داشته و روي اسپورهاي باكتريها و قارچها مؤثر نيست .

 

در حضورموادآلي نسبت به ساير ضدعفوني كننده ها بهتر عمل مي كنند . بنابراين براي ضدعفوني جايگاه ،محوطه ، توريها ، كف سالنها و حوضچه هاي ضد عفوني توصيه ميشود .كرزول با تركيبات آنيونيك (يون با بار منفي ) سازگاري داشته ولي در حضور تركيبات غيره يونيزه از ميزان اثر آن كم ميشود و در PH اسيدي بهتر عمل مي كند .

 

براي افزايش حلاليت ، محلول كرزول صابوني شده Saponated Cresol Solution ( ليزول ) كه تركيبي از 50 % كرزول با 35 % صابون رقيق شده در هيدروكلرايد ميباشد ، تهيه گرديده است كه با غلظت 2 % بكار ميرود . برخي تركيبات كرزول بعنوان پاك كننده نيز استفاده ميشوند . ادامه دارد...........................

 

منبع: مرکز مقالات کشاورزی AKE( بزرگترین وبلاگ کشاورزی ایران )