جایگاه حشرات و کنه‌ها در شاخه بندپایان-1
شاخه بندپایان یا آرتروپودا (Arthropoda) به چهار زیر شاخه تقسیم میشوند :
1- تریلوبیتا (Trilobita)
2- کراستاسه‌آ (Crustaceae)
3- کلیسراتا (Chelicerata)
4- آتلوسراتا (Atelocerata)
تریلوبیتا (Trilobita)
تریلوبیتا که اولین بندپایان هستند در دریاها زندگی می‌کردند و حدود 500 تا 600 میلیون سال قبل بیشترین فراوانی را داشتند و در حال حاضر تعدادی از گونههای آنها بصورت فسیل شناسایی شدهاند .
کلیسراتا (Chelicerata)
در این بندپایان که فاقد شاخک هستند بدن از دو قسمت تشکیل شده است. قسمت اول سفالوتوراکس (Cephalothorox ) و قسمت دوم آبدومن (Abdomen ) است . در قسمت سفالوتوراکس 6 پیوست وجود دارد که پیوست‌های اول بنام کلیسر ( Chelicer ) است که در واقع اندامهای تغذیه‌ای آنها را تشکیل میدهد .
پیوست‌های دوم به اعضای حسی بنام (Pedipalp ) تبدیل شده است و 4 پیوست دیگر برای راه رفتن مورد استفاده قرار می‌گیرد .
این زیر شاخه بطور کلی شامل سه رده است که در بین آنها رده عنکبوتها مانند آراکنیدا (Arachnida) از اهمیت بیشتری برخوردار است و در منابع مختلف شامل یازده راسته بوده بعضی از آنها به شرح ذیل است:
- راسته عقرب‌ها یا اسکورپیوز (Scorpiones) است در این بندپایان شکم بصورت عریض به قفسه سینه یا سفالوتراکس متصل میشود و از دو قسمت تشکیل شده است، قسمت ابتدائی عریض (Mesosoma) و قسمت انتهایی (Metasoma) که به نیش ختم می شود کاملاً باریک است. عقرب‌ها موجوداتی هستند که دارای فعالیت شبان‌ه‌اند، روزها در محیطهای مختلفی مخفی میشوند و عموماً از حشرات و سایر بندپایان تغذیه میکنند.
- راسته عنکبوتها یا آرانه(Araneae) است. شکم عنکبوتها باریک و به سفالوتراکس (Cephalothorax) متصل میشود. شکم فاقد ساختمان حلقه حلقه بوده و یکپارچه بنظر می‌رسد. اندامهای حسی مخصوصاً در عنکبوت‌های نر رشد زیادی کرده و در انتها کاملاً متورم هستند و اندام جفت‌گیری عنکبوتها در روی پی‌دی‌پالپ‌ها قرار دارد.
عنکبوتها از چه موادی تغذیه میکنند؟
عنکبوتها از جمله مفیدترین بندپایان هستند که در اکوسیستم های طبیعی نقش بسیار ارزندهای در کاهش جمعیت گونههای آفت دارند. در واقع همه آنها حشره‌خوار یا از سایر بندپایان تغذیه میکنند.
- راسته آکاری (Acari) یا کنه‌ها: بدلیل اهمیتی که تعدادی از کنه‌ها مخصوصاً کنه‌های خانواده تترانیکیده (Tetranychidae) بعنوان آفات گیاهان زینتی دارند در جلسات بعدی بطور مفصل توضیح داده خواهند شد.
- راسته رطیل‌ها (Sulifugae): اندازه رطیل‌ها بزرگتر از عنکبوت‌هاست. کلیسرهای آنها رشد بسیار زیادی دارد و به آنها ظاهر ترسناکی داده است.
آیا رطیل‌ها نیش می‌زنند؟
بر خلاف تصوری که در بین مردم وجود دارد رطیل‌ها فاقد نیش و غده سمی هستند اگر چه ممکن است بعضی از رطیل‌ها مانند مورچه گاز بگیرند ولی چون کلیسرهایشان خیلی قوی است امکان آلوده شدنشان به ویروس‌ها و باکتری‌ها وجود دارد و لذا در انسان ایجاد بیماری میکنند ولی بطور کلی رطیل‌ها فاقد نیش هستند.
کراستاسه‌آ (Crustaceae)
یکی دیگر از شاخه سخت‌پوستان کراستاسه‌آ (Crustacea) بزرگترین گروه‌های بندپایان را تشکیل میدهند و تغییرات زیادی در قسمتهای مختلف بدن آنها دیده میشود .
در بین سخت پوستان رده مالاکستراکا (Malacotraca) از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است که شامل سه راسته بوده که عبارتند از :
- راسته آمفی‌پودا (Amphipoda ) که شامل انواع میگوها میباشد. از جنبه غذایی حائز اهمیت‌اند.
- راسته ایزوپودا (Isopoda) یا مساوی‌پایان که از جمله آنها خرخاکی است. خرخاکی‌ها و بعضی از گونههای آنها بنام پرسیلو اورناتوس (Porcelio ornatus ) ممکن است تحت شرایطی تبدیل به آفت شوند و از ریشه‌های گیاهان مختلف از جمله گیاهان زینتی در شرایط گلخانه‌ای تغذیه کنند .
-راسته دکاپودا (Decapoda) همانند آمفی‌پودا مخصوصاً در کشورهای خارجی از جنبه تغذیه انسان فوقالعاده حائز اهمیت هستند و انواع خرچنگ‌ها (Crabs)و لابسترها (Lobsters) را در بر می‌گیرد.
آتلوسراتا (Atelocerata)
راسته دیگر که فوقالعاده برای ما مهم بوده آتلوسراتا (Atelocerata ) یا شاخک‌داران هستند. این زیر شاخه در واقع بندپایانی هستند که دارای یک جفت شاخک هستند و به پنج رده تقسیم میشوند که عبارتند از :
1- کیلوپودا (Chilopoda)
2- دیپلوپودا (Diplopoda )
3- سیمفیلا (Symphyla )
4- پائوروپودا (Pauropoda)
5- هگزاپودا (Hexapoda)
در اینجا فقط به بعضی از رده‌ها اشاره میکنیم:
- رده دیپلوبودایا (Diplopoda) یا هزارپایان: دیپل به معنای دو و پودا به معنای پا است . (ِDiplopda ) یعنی در هر حلقه‌ای از بدن دارای دو جفت پا هستند. این بندپایان عموماً در سنگ‌ها و روی خزه‌ها دیده میشوند و از انواع گیاهان تغذیه میکنند.
- رده کیلوپودا (Chilopoda) یا صدپایان: کیلو به معنای آرواره و پودا به معنای پا است. جفت اول پاها در این بندپایان به آرواره تبدیل شده است. آرواره‌های سمی این بندپایان در زیر سنگ‌ها و کنده درختان فعالیت میکنند و از انواع حشرات و سایر بندپایان تغذیه میکنند.
- رده هگزاپودا (Hexapoda) یا حشرات (Insecta): موجوداتی هستند که دارای یک جفت شاخک و شش عدد پا هستند و بزرگترین رده جانوری در سطح کره زمین میباشند و تاکنون متجاوز از یک میلیون از آنها شناسایی شدهاند.
رده بندی حشرات (زیر رده بی‌بالان)
حشرات بزرگترین رده جانورانی هستند که روی کره زمین زندگی می کنند . حدود یک میلیون گونه از حشرات تا کنون شناسایی شدهاند. ولی تعداد زیاد دیگری ناشناخته باقی مانده‌اند که محققین مشغول شناسایی آنها هستند. رده حشرات هگزاپودا (Hexapoda) که گاهی معادل آن (Insecta) را نیز ذکر میکنند، شامل دو زیر رده و در منابع مختلف بین ۲۸ تا ۳۲ راسته هستند.
رده‌بندی حشرات (Insecta)
- زیر رده حشرات بی‌بال (Apterygota)
- زیر رده حشرات بالدار (Pterygota)
حشرات Insecta
در زیر رده (Apterygota) که حشرات بی‌بال را در بر می‌گیرد، بی‌بالی یک صفت ذاتی است. به عبارت دیگر، در اجداد آنها هم این صفت وجود داشته است. در حالی که ممکن است در تعدادی از حشرات زیر رده (Pterygota) حالت بی‌بالی دیده بشود ولی این بی‌بالی یک صفت ثانویه است، که در اثر نوع زندگی بوجود آمده است. در انواعی از ملخ‌ها، شته‌ها و سن‌ها دیده میشود. نمونه‌ی بارزی از بی‌بالی در شپش‌های انسانی و حیوانی دیده میشود که در اثر زندگی انگلی بالهای خودشان را از دست داده‌اند.
حشرات بی‌بال (Apterygota)
زیر رده آپتری‌گوتا یا حشرات بی‌بال به پنج راسته تقسیم میشوند که عبارتند از:
- راسته بی‌شاخَکان یا (Protura)
- راسته دم فنری‌ها یا پا دُمان (Collembola)
- راسته دم چنگالان یا (Diplura)
راسته دم مویان یا (Microcoryphia)
- راسته ماهی نقره‌ای‌ها یا (Thysanura)
دم فنری‌ها یا پادُمان (Collembola)
این راسته از آپتری‌گوتا حشرات بسیار کوچکی هستند که بدلیل همین کوچکی کمتر مورد توجه‌اند. در اکوسیستم‌های طبیعی مخصوصاً در خاک‌هایی که مقدار زیادی هوموس وجود داشته باشد جمعیت‌های بسیار بالایی دارند. گاهی در هر متر مکعب خاک حدود صد هزار از آنها دیده میشود و در هر هکتار میلیون‌ها میلیون از این حشرات فعالیت میکنند.
چرا به این حشرات پا دُمان گفته میشود ؟
در سطح زیری چهارمین حلقه شکم راسته پا دُمان یک اندامی بنام فورکولا (Furcula) دیده میشود. و در روی زمین، سومین حلقه شکم در سطح زیری شکم اندام دیگری بنام رتیناکلوم (Retinaculum) وجود دارد. موقعی که حشره نیاز به جهش و حرکت دارد فورکولا از رتیناکلوم که به صورت یک اندام قلاب مانند است آزاد میشود و با خوردن به زمین جهش پیدا میکند. راسته پا دُمان در طبیعت بسیار زیاد هستند گاهی بعضی از گونههای خانواده (Sminthuridae) مثل (Sminthurus viridis) تحت شرایطی تبدیل به آفت میشوند و ممکن است به گیاهان زینتی خسارت بزند.
بی‌شاخَکان (Protura)
بی‌شاخکان شش پای بسیار کوچک دارند و فاقد شاخک هستند. طول بدنشان حدود 6/0 تا حد اکثر 5/1 میلیمتر است. جفت اول پاهای آنها به اندامهای حسی تبدیل شده است بدلیل اینکه فاقد شاخک هستند، پاها در واقع نقش شاخکها را ایفا میکنند. این بندپایان در درون خاکهای هوموسی، در زیر سنگ‌ها و زیر خاک برگها فراوان دیده میشوند و از گیاهان مختلف تغذیه میکنند.
چرا گونههای این راسته که بدون شاخک هستند جزء حشرات به حساب میآیند؟
بعضی از متخصصین اعتقاد دارند که سه راسته کولمبولا (Collembola)، دیپلورا (Diplura) و پروتورا (Protura) در واقع جز رده اینسکتا (Insecta) نیستند و آنها را در راسته هگزاپودا گروه‌بندی کردهاند و معتقدند با آنکه ۶ پا دارند از رده حشرات خارج بشوند.
دم چنگالان (Diplura)
راسته دیگر دیپلورا (Diplura) یا دم چنگالان هستند که فاقد چشم مرکب و ساده هستند. در انتهای شکمشان دارای پیوست‌های بلندی هستند و طول بدنشان حدود ۷ میلیمتر یا کمتر است. بنابراین در مقایسه با کولمبولا (Collembola) و پروتورا (Protura) اندازه نسبتاً بزرگتری برخوردارند و روی خاک برگها و زیر پوسته درختان از مواد مختلف آلی تغذیه میکنند.
دم مویان (Microcoryphia) و ماهی نقره‌ای‌ها (Thysanura)
راسته دیگر میکروکوریفیا (Microcoryphia) و تیزانورا (Thysanura) هستند. این دو راسته شباهت بسیار زیادی به هم دارند و سطح بدنشان از پولک پوشیده شده و در انتهای شکم دارای زوائد بلندی هستند.
اما چگونه این دو راسته را از همدیگر تفکیک کنیم ؟
در راسته میکروکوریفیا (Microcoryphia) چشمهای مرکب نسبتاً بزرگ و به همدیگر اتصال دارند در حالیکه در راسته تیزانورا (Thysanura) که به آنها سیلورفیش (Silver fish) یا ماهی نقره‌ای هم میگویند چشمهای مرکب کوچک و از همدیگر کاملاً جدا هستند.
بعضی از گونههای راسته تیزانورا گاهی در منازل بصورت آفت دیده می شوند از جمله خانواده لپیس ماتیده (Lepismatidae) گونه‌ای بنام لپیسما ساکارنیا (Lepisma saccharina) دارد که از مواد نشاسته‌ای در منازل تغذیه میکند.
حشرات بالدار (Pterygota)
زیر رده پتری گوتا Pterygota بخش اعظم حشرات را در بر می‌گیرند. از نظر رفتاری و بیولوژی گونههای این زیر رده بسیار متنوع هستند و تعداد زیادی از گونه‌ها آبزی هستند. مثل تعدادی از سن‌ها، سخت بالپوشان و دو بالان که مراحل رشد قبل از بلوغشان در داخل آب سپری میکنند. تعداد زیادی نیز خشکی زی هستند که در بین گونههای خشکی زی تعدادی از آنها گرده افشان هستند که از حشرات بسیار مفید به حساب میآیند. همچنین تعدادی از آنها پارازیت یا پرداتور هستند و در تنظیم جمعیت گونههای آفت نقش مهمی دارند. و در کنترل بیولوژیک از تعدادی از آنها استفاده میشود. برخی از آفات مهم محصولات کشاورزی هستند مثل تعداد زیادی از پروانهها، سخت بالپوشان و سن‌ها.
راسته هوموپترا (Homoptera) یا جوربالان که شامل شته‌ها، شپشک‌ها و گروه‌های دیگر میباشند و از اهمیت زیادی برخوردارند.
یک روزه‌ها، طیاره‌ها و سوسَریها
حشرات بالدار (Pterygota)
- یک روزه‌ها (Ephemeroptera)
- طیاره‌ها (Odonata)
- سوسَریها (Blattaria)
یک روزه‌ها (Ephemeroptera)
از ابتدایی‌ترین حشرات شروع میکنیم. اولین راسته حشرات، راسته افمرپترا (Ephemeroptera) که حشراتی با بالهای غشایی و تعداد زیادی رگبال هستند و عموماً بالهای عقبی آنها کوچکتر از بالهای جلویی است. حشرات کامل در انتهای بدن دارای زائده‌های بلندی میباشند. تا قبل از بلوغ، در داخل آب زندگی میکنند و از انواع گیاهان مختلف در داخل آب تغذیه میکنند. پوره‌های این حشرات در طرفین بدن دارای زوائد برگ مانندی که در واقع همان پیوست‌های تنفسی هستند، میباشند که به وسیله آن اکسیژن محلول در آب را جذب میکنند. در انتهای بدن نیز دارای پیوست‌هایی هستند. یک روزه‌ها از نظر تغذیه‌ی ماهی‌ها دارای اهمیت فوقالعاده زیادی هستند و یکی از بخشهای مهم در جیره غذایی ماهی‌ها در آب های شیرین میباشند.
اما چرا به این حشرات یک روزه میگویند؟
به خاطر اینکه عمر این حشرات کامل بسیار کوتاه است و بعد از اینکه حشره‌ی کامل ظاهر میشود یک یا دو روز و بیشتر از سه روز زنده نمی‌مانند. یک استثناء دیگر که در این راسته وجود دارد، بعد از ظهور فرم بالدار، یک مرتبه دیگر پوست اندازی میکنند تا فرم بالغ آنها ظاهر گردد.
طیاره‌ها (Odonata)
دومین راسته، راسته اُدناتا یا طیاره (Odonata)میباشند. حشرات این دسته، حشراتی نسبتاً بزرگ، به رنگ‌های بسیار زیبا و دارای بدن باریک و کشیده میباشند. چشمهای این حشرات عموماً مرکب در آسیابک‌ها بسیار بزرگ میباشند به طوری که بخش اعظم سر را در بر می گیرد. در حالیکه در سنجاقک‌ها، چشمهای مرکب عموماً کوچکتر هستند. بالها باریک و کشیده و با تعداد زیادی رگبال در سطح خود میباشد. این حشرات، جزء حشرات اولیه و ابتدایی محسوب میشوند.
راسته (Odonata) از جمله مفیدترین حشرات میباشند. زیرا همه گونههای آن، بدون استثنا شکارگرند و حشرات کامل و پوره‌ها، از سایر حشرات و همچنین حشرات آفت تغذیه میکنند. البته تخصص یا تعلق خاصی نسبت به گروه خاصی از حشرات ندارند، و از تمام گونههای دیگر اعم از مفید و غیر مفید تغذیه میکنند. حشرات کامل این راسته گاهی از مگسها که اغلب ناقل بیماریهای مختلف میباشند تغذیه میکنند و در کاهش جمعیت آنان نقش موثری دارند. پوره‌های این حشرات آبزی بوده و مدت زمان دو تا سه سال را درون آب زندگی میکنند.
تشخیص پوره آسیابک‌ها از پوره سنجاقک‌ها
پوره سنجاقک‌ها عموماً در انتهای بدن دارای زوائد برگ مانندی هستند، ولی در پوره آسیابک‌ها این زوائد برگ مانند دیده نمیشود. همانطور که اشاره شد پوره‌های حشرات نیز شکارگر هستند و در محیطهای آبی از حشرات به ویژه ازلارو پشهها و سایر حشرات تغذیه میکنند.
غیر از چشمهای مرکب، سنجاقک‌ها و آسیابک‌ها چه تفاوت دیگری با هم دارند؟
ساده‌ترین روش برای تشخیص آسیابک‌ها از سنجاقک‌ها اینست که در آسیابک‌ها بالهای عقب در قاعده عریض‌تر از بالهای جلوست در حالیکه در سنجاقک بالهای عقب و جلو دارای شکلی یکسان بوده و از نظر اندازه مشابه هستند.
سوسریها (Blattaria)
راسته دیگر، راسته بلاتاریا (Blattaria) یا سوسریها هستند. علیرغم اینکه عموم مردم به این حشرات سوسک یا سوسک حمام میگویند ولی در واقع اینها سوسک به معنای بی‌تل (Beetle) که ما آنها را سخت بالپوشان می‌نامیم، نیستند. از جمله حشرات مهم بهداشتی هستند که در کشور ما حداقل سه گونه از آنها به وفور یافت میشود.
مهمترین گونه سوسریها عبارتند از :
- سوسری آلمانی یا بلاتاجرمنیکا (Blattella germanica)
- سوسری آمریکایی یا پری‌پلنتا امریکانا (Periplaneta americana)
- بلاتا اورینتالیس (Blatta orientalis)
البته بدلیل اینکه سوسریها اندازه بزرگتری دارند برای ساکنان منازل قابل تحمل نیستند اما سوسری آلمانی دارای اندازه خیلی کوچکتری است. شکل بدن در این حشرات بگونهای است که در لابلای کوچکترین شکاف‌ها رفت و آمد دارند. تخمهای خودشان را در داخل کپسولهایی قرار میدهند بطوری که در داخل هر کپسول تعداد زیادی تخم قرار می‌گیرد و سوسریها این کپسول را در پشت کابینت‌ها یا در داخل درزها و شکافهایی که در آشپزخانه قرار دارد رها میکنند. بعد از مدتی از داخل یک کپسول که مشابه یک لوبیای کوچک است تعداد زیادی پوره این حشرات خارج و بوی ناخوشایندی از خود ساطع میکند که قابل تحمل نمیباشد اما نکته مهم در این حشرات این است که از جنبه بهداشتی دارای اهمیت زیادی هستند.
راست‌بالان و گوش‌خیزک‌ها
راست‌بالان (Orthoptera)
راست‌بالان در برگیرنده گروه‌های مختلفی از حشرات مانند آبدزدک‌ها، جیرجیرک‌ها و ملخ‌ها میباشند.
حشرات این راسته ممکن است بالدار یا بدون بال باشند. در فرم بالدار، عموماً بالهای جلویی باریک و کشیده هستند و بالهای عقب نسبتاً عریض است. بالهای جلو تا حدودی زخیم و چرمی شدهاند و اصطلاحاً به آنها (Tegmina) میگویند. این حشرات دارای بالهای عقب غشایی عریض و تعداد زیادی رگبال هستند و در موقع استراحت مثل بادبزن تا می‌خورند و در زیر بال جلویی قرار می‌گیرند.
راست‌بالان شامل تعداد زیادی ا ز حشرات هستند و به دو زیر راسته تقسیم میشوند:
زیر راسته (Caelifera) و زیر راسته (Encifera) از اهمیت زیادی برخوردار هستند.
کِلیفِرا (Caelifera)
زیر راسته کِلیفِرا شامل ملخهای شاخک کوتاه هستند. در این زیر راسته خانواده اکریدیده (Acrididae) اهمیت زیادی دارند. تعدادی از گونه‌ها مثل شیستو سکوگاریا و گلوست میگراتوریا از آفات بین‌المللی هستند و سازمان‌های بین‌المللی جمعیت آنها را تحت مطالعه قرار میدهند، مخصوصاً در کشورهای آفریقایی جمعیت آنها تحت کنترل است ولی در عین حال جمعیت انبوهی را تشکیل میدهند. در حین مهاجرت، این حشرات در مسیر پیش روی خود همه گیاهان را از بین می‌برند. از طریق کشور عربستان نیز یکی دو بار این ملخ‌ها وارد ایران شدهاند و تمام گیاهان را در مسیر پیش روی خود از بین برده‌اند. ملخهای شاخک کوتاه، تخمشان را در خاک و به صورت گروهی در داخل محفظه‌ای به نام (Ootheca) اُوتکا قرار میدهند که تا مدت زمان یک سال باقی می‌ماند و در سال بعد پوره‌ها خارج میشوند و تغذیه خود را از گیاهان آغاز میکنند.
حشراتی مثل ملخ چگونه صداها را می‌شنوند؟
اندام شنوایی در ملخهای (Acrididae) در طرفین اولین حلقه شکم است و در ملخهای شاخک بلند بر روی ساق پای جلو قرار دارد.
انسی‌فرا (Encifera)
زیر راسته دوم (Orthoptera) که زیر راسته شاخه انسی‌فرا میباشند و شامل جیرجیرک‌ها، ملخهای شاخک بلند و آبدزدک‌ها هستند.
ملخهای شاخک بلند دارای تخمریز بلندی هستند و شکل تخمریز آنها حالتی شمشیری دارد. این حشرات تخم خود را در داخل بافت گیاهان قرار میدهند. ملخهای شاخک بلند دارای فرم بالدار و بدون بال هستند. به صورت گروهی و تجمعی زندگی نمی‌کنند. این حشرات به عنوان یک آفت اندمیک یا بومی هستند و با جمعیت‌های نسبتاً پائینی که دارند از گیاهان تغذیه میکنند.
گروهی دیگر از حشرات راسته انسی‌فرا جیرجیرک‌ها هستند که از خانواده (Gryllidae) میباشند. عموم مردم با صدای این حشرات آشنایی دارند. جیرجیرک‌ها بهترین آوازخوان دنیای حشرات هستند. برخلاف ملخهای شاخک بلند که تحت عنوان خانواده (Tettigoniidae) گروه‌بندی میشوند، تخمریز در جیرجیرک‌ها دارای مقطع استوانه‌ای شکل است اما در ملخهای شاخک بلند، بصورت شمشیری یا تیغه‌ای میباشند. جیرجیرک‌ها عموماً گیاهخوار هستند یا از مواد خشک آبی تغذیه میکنند و تحت شرایط خاصی می‌توانند در گلخانهها ، چمنزارها و مراتع خساراتی به گیاهان وارد بکنند.
حشراتی به این کوچکی مثل جیرجیرک‌ها چطور می‌توانند صدایی به این رسایی تولید کنند؟
جیرجیرک‌ها از طریق سائیدن دو بال جلو به هم تولید صدا میکنند. در روی بال جیرجیرک‌ها اندامی بنام آینه و در روی بال دیگر اندامی بنام آرشه وجود دارد. از سائیدن دو بال جلویی به هم موسیقی بلند و رسایی تولید میشود .
گروهی دیگر از زیر راسته انسی‌فرا آب دزدک‌ها هستند. این خانواده تحت عنوان نام خانوادگی (Grylotapidae) میباشند. این حشرات دارای پاهای جلویی کَنَنده هستند، در واقع پاهای جلویی این حشرات متورم و دارای دندانه‌های متعددی است که به بیلچه‌ای برای کَندن زمین تبدیل شده است. این حشرات در عمق ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتری زیر سطح زمین تونل‌هایی را حفر میکنند و محفظه‌ای برای تخمگذاری در داخل آن درست می کنند. پوره‌ها پس از خارج شدن همچون حشرات کامل به تغذیه از ریشه انواع گیاهان می‌پردازند. لذا تحت شرایطی ممکن است در مناطقی که گیاهان زینتی پرورش داده میشود یا زیر چمنزارها تبدیل به آفت شوند. این حشرات در طی یک سال یک مرتبه تخمگذاری میکنند، عموماً دارای یک نسل در سال هستند.
گوش‌خیزک‌ها (Dermaptera)
راسته دیگر، راسته (Dermaptera) یا گوش‌خیزک‌ها که به آنها نیز (Earwigs) اطلاق میشود.
برخلاف نامی که این حشرات دارند تحت هیچ عنوان وارد گوش نمی‌شوند. و این نام بر اساس یک داستان خرافه قدیمی به این حشرات گفته می شود. (Dermaptera) فرم‌های بالدار یا بی‌بال دارد. در گونه بالدار، بالهای جلو بسیار کوچک و عموماً تگمینا و گاهی الیترون نامیده میشود. اما بالهای عریض و گرد این حشره در موقع استراحت جمع میشود و در زیر بالهای جلو قرار می‌گیرد. این حشرات در انتهای بدن خود دارای زوائدی هستند با نام (Forceps) که این زوائد در افراد نر دارای قوس و در افراد ماده مستقیم میباشد. در این خانواده (Forficulidae) و گونه (Forficula auricularia) از اهمیت نسبی برخوردار هستند و گاهی به صورت آفات خودنمایی میکنند.
مانتیدها (Mantodea)
مانتیدها یا مانتوده‌آ (Mantodea) حشراتی نسبتاً بزرگ، با بدنی باریک و کشیده که پیش قفسه سینه یا پروتوراکس (Prothorax) رشد زیادی کرده است. سر این حشرات قابلیت حرکت در همه جهات را دارد. پاهای جلوئی آنها از نوع شکاری است. زمستانگذرانی بصورت تخم میباشد. تخم این حشرات بر روی شاخه درختان در باغ‌ها مشاهده میشود. این حشرات تخم خود را در داخل محفظه‌هایی بنام (Ootheca) قرار میدهند. این محفظه‌ها معمولاً چسبیده به شاخه درختان دیده میشود و هر کدام حدود ۲۰۰ تخم را در برمی‌گیرند.
یکی از گونه‌هایی که در بیشتر نقاط ایران پراکندگی زیادی دارند گونه‌ای با نام (Mantis relegiosa) هستند.
آیا حشرات این راسته برای کنترل حشرات مضر مورد استفاده قرار می‌گیرند؟
علیرغم اینکه مانتیدها جزء حشرات مفید هستند و از سایر حشرات تغذیه میکنند، بخشی از رژیم غذایی آنها حشرات مضر مثل ملخ‌ها میباشد. این حشرات فاقد تخصص میزبانی هستند یعنی برای آنها فرقی ندارد که حشراتی که شکار میکنند مفید یا مضر باشد. این حشرات گاهی از زنبورهای (Apoidea) که جزء حشرات مفید و گرده افشان هستند تغذیه میکنند. بنابراین در کنترل بیولوژیک کاربردی مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.
ناجوربالان (Hemiptera)
این راسته یکی از بزرگترین راسته‌های حشرات است. مهمترین خصوصیت مورفولوژیک این حشرات ساختمان بالِ جلو است. بال جلو در قسمت قاعده‌ای، ضخیم و چرمی شده است و از قسمتها و نواحی مختلفی تشکیل میشود که عبارتند از:
۱- Corium
۲-Clavus
۳- Cuneus
و بخشهای دیگر که، در تفکیک خانوادههای سن‌ها اهمیت زیادی دارد.
البته این بخش‌ها در همه سن‌ها وجود ندارد، بخش انتهایی بال جلو کاملاً حالت غشایی دارد و دارای تعدادی رگبال است. که این قسمت در تفکیک خانواده‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
قطعات دهانی سن‌ها از نوع زَنَنده مَکَنده است، بنابراین از شیره گیاهی و در مواردی از خون تغذیه میکنند. سن‌ها به دو گروه اصلی خشکی‌زی و آبزی تقسیم میشوند. گونههای خشکی‌زی تعدادی شکارگر هستند و از گیاهان و خون انسان و سایر جانوران استفاده میکنند. یک بخش عمده از سن‌ها نیز آبزی هستند.
سن‌ها دارای تعداد زیادی زیر راسته هستند که مهمترین زیر راسته‌ها عبارتند از:
1- Cimicomorpha
2- Pentatomorpha
3- Nepomorpha
4- Gerromorpha
Nepomorpha
راسته (Nepomorpha)شامل سن‌های آبزی هستند: سن‌های (Aquatic) در زیر آب شنا میکنند و از انواع موجودات در داخل آب تغذیه میکنند، مهمترین خانواده‌ها عبارتند از:
۱- Nepidae
۲- Blostomatidae
۳- Corixidae
که در محیط آب از انواع حشرات مثل لارو پشهها و سایر آبزی‌ها تغذیه میکنند.
Gerromorpha
زیر راسته دیگر ، زیر راسته جرومورفا است که سن‌های نیمه آبزی یا (Semi aquatic) میباشند. این سن‌ها شکارگر و در کنار یا سطح آب از انواع بندپایان از جمله حشرات تغذیه میکنند.
زیر راسته دیگر که از اهمیت بیشتری نسبت به راسته‌های قبل برخوردارند، سن‌های راسته (Cimicomorpha) و (Pentatomorpha) هستند.
Cimicomorpha
سن‌های زیر راسته، (Cimicomorpha)که تعدادی از آنها گیاهخوار و تعدادی شکارگر و تعدادی دیگر از آنها خونخوار هستند. به بعضی از آنها مختصراً اشاره میکنیم:
اولین خانواده، خانواده (Tigidae) هستند. به این سن‌ها (Lace bugs) میگویند. به دلیل اینکه سطح بدنشان کاملاً مشبک است و از نظر فرم بالهای جلو، مواردی که در سن‌های قبلی ذکر شد در این سن‌ها دیده نمیشود. تعدادی از سن‌های بسیار مخرب در این خانواده قرار دارند و بعضی از آنها گیاهان زینتی منازل را مورد حمله قرار میدهند. اما عموماً از سطح زیری برگها تغذیه میکنند. تغذیه آنها باعث ایجاد لکه‌های زرد رنگ و در تراکم بالا باعث قهوه‌ای شدن برگها شده و موجب ریزش برگها و خساراتی از این جمله به گیاهان زینتی وارد میکند.
از جمله عمومی‌ترین گونههای این خانواده در ایران، گونه‌ای به نام (Stephanitis pyric) که بر روی گیاهان زینتی مثل (به ژاپنی( و سایر گیاهان فعالیت میکند و خساراتی را وارد میکند.
خانواده دیگر، خانواده (Miridae) است. این خانواده از بزرگترین گونه سن‌ها از نظر تعداد بوده و به آنها (Plant bugs) یا (Leaf bugs) گفته میشود و این سن‌ها از برگ گیاهان و شیره گیاهی تغذیه میکنند.
سن‌های گیاهی حشراتی به طول ۴ تا ۱۰ میلیمتر با بدنی نرم میباشند. راه تشخیص این حشرات بالهای جلوی آنها میباشد. بال جلوی آنها دارای قسمتی به نام (Cuneus) هستند که در بیشتر سن‌ها این قسمتها دیده نمیشود.
یکی دیگر از گونه‌هایی که در محیطهای گلخانه‌ای و در محیط پرورش گلهای زینتی فعالیت میکند سنی به نام (Lygus regulipennis) است که از گلها تغذیه میکند و باعث ریزش گلها میشود. این سن‌ها عموماً به صورت تخم هستند که تخمشان را در داخل بافت گیاهان قرار داده و زمستان گذرانی میکنند و یکی از آفات مهم گیاهان زینتی در گلخانهها هستند.
از زیر راسته (Cimicomorpha) چند خانواده شکارگر هستند مثل خانواده (Reduviidae)، خانواده (Anthocoridae) و تعدادی دیگر نیز خون‌خوارند مانند خانواده (Cimicidae) که در منازل از خون انسان تغذیه میکنند
ناجوربالان و جوربالان
آیا سن‌های شکارگر در شرایط گلخانه‌ای نیز وجود دارند؟
سن‌های شکارگر که از جمله مهمترین آنها خانواده (Anthocoridae) است، در مواردی بصورت تجاری و انبوه تولید میشوند. و در کنترل تعدادی از آفات گلخانه‌ای نقش بسزایی دارند. برای مثال: بعضی از گونههای سن‌های خانواده (Anthocoridae) مثل سن‌های جنس (Orius) برای کنترل کنه‌ها و تریپس‌ها، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
(Pentatomorpha)
سن‌های زیر راسته (Pentatomorpha) غالباً دارای بدنی بیضی شکل هستند و تقریباً اکثریت آنها گیاه‌خوارند. تعداد کمی نیز از این گونه‌ها شکارچی میباشند. این زیر راسته شامل خانواده بسیار مهمی بنام (Lygaeidae) هستند که به آنها (Seed bugs) یا سن‌های بذری نیز گفته میشود. که از بذر گیاهان زینتی مختلف تغذیه میکنند. خانواده دیگر (Scutelleridae) میباشد. در این گونه سن‌ها سِپَرچه‌ها رشد زیادی کرده و تقریباً تا انتهای بدن کشیده شده و بالها نیز در زیر این سپرچه‌ها قرار گرفته‌اند. یک نوع از گونههای مهم که در ایران به گیاهان خسارت می‌زند گونه‌ای به نام (Integriceps) است که یکی از مهمترین آفت‌های گندم است و سالانه مبالغ هنگفتی صرف مبارزه با این نوع آفت میشود.
خانواده دیگر، خانواده (Pentatomidae) است. در این خانواده بر خلاف خانواده (Scutelleridae) سپرچه‌ها به صورت مثلثی است. این سن‌ها بسیار بَدبو هستند و به آنها (Stink bugs) میگویند. این حشرات بوی بسیار ناخوشایندی تولید میکنند. اکثراً گیاه‌خوارند و از چند گونه از حشرات مضر تغذیه میکنند.
جوربالان (Homoptera)
راسته دیگر این حشرات تحت عنوان (Homoptera) یا جوربالان هستند. این راسته گروه‌های مختلفی از حشرات را در بر می‌گیرد. در اصل این راسته شامل پسیل‌ها، یا سفید بالک‌ها(White flies)، شپشک‌ها یا (Scale insect)، شته‌ها یا (Aphids) و زنجره‌ها زنجرک‌ها میباشد. تعداد بسیار زیادی از آفات گیاهان زینتی در این راسته قرار دارند. این راسته به دو زیر راسته تقسیم می شود:
1- زیر راسته (Auchenorrhyncha)
۲- زیر راسته (Sternorrhyncha)
زیر راسته (Auchenorrhyncha) شامل زنجره‌ها و زنجرک‌ها است. زنجره‌ها حشراتی نسبتاً بزرگ هستند که بالهای آنها غشایی بوده و دارای تعداد زیادی رگبال هستند. در این حشرات چشمهای مرکب وضعیت معمولی دارند و دارای شاخک‌های مویی بسیار کوتاه هستند. در زنجرک‌ها هم معمولاً شاخک‌های مویی بسیار کوتاه هستند.
زنجره‌ها دارای دو ویژگی مهم هستند، اول این که مراحل پورگی‌شان در داخل آب سپری میشود، مراحل پورگی چندین سال و حتی در بعضی از گونه‌ها حدود ۱۰ تا ۱۲ و در پاره‌ای اوقات تا ۱۷ سال طول میکشد که در زیر خاک سپری میشود و از ریشه گیاهان مختلف تغذیه می‌نمایند.
حشرات کامل این گروه عمر چندانی ندارند، ۱۰ تا ۲۰ روز و حداکثر یک ماه بیشتر زنده نمی‌مانند. بعد از اینکه تخم خودشان را در داخل سر شاخه‌های گیاهان قرار دادند، می‌میرند. تخم این حشرات بعد از مدت یک ماه فارغ می شوند. پوره این حشرات از داخل سر شاخه گیاهان خارج شده و به داخل خاک می‌افتد و مدت زمان زیادی را در داخل خاک سپری میکنند. و از ریشه‌ی گیاهان تغذیه میکنند.
تخم گذاری حشرات کامل یکی دیگر از روشهایی است که این حشرات به گیاهان خسارت می زنند. این روش تخمک‌گذاری حشرات، روی گیاهان گاهی باعث خشکاندن سر شاخه‌های گیاهان مختلف از جمله گیاهان زینتی مثل رز و سایر گیاهان میشود.
گروهی دیگر از حشرات این راسته، زنجرک‌ها هستند که شامل چند خانواده مهم (Cicadellidae)، (Membracidae) و (Cercopidae) که در بین آنها خانواده (Cicadellidae) از اهمیت بیشتری برخوردار است
یکی دیگر از گونههای مهم این خانواده، گونه‌ای به نام (Zyging palidifrons) است که از آفات مهم گلخانه‌ای می باشد. (Zyging palidifrons) توانایی تولید چندین نسل را بر روی گیاهان زینتی در شرایط گلخانه‌ای دارد. خسارت آنها به صورت لکه‌های زرد رنگ بر روی گیاهان است و در تراکمهای بالا، می‌توانند منجر به خشک شدن برگهای گیاهان بشوند. این حشرات تخم خودشان را در داخل سر شاخه‌های ظریف گیاهان قرار میدهند و در مواردی قادر به خشک کردن سر شاخه‌های گیاهان هستند.
گونه‌ای دیگر که بر روی رز فعالیت میکند زنجرکی است به نام (Edvardsiana rosae) که این زنجرک حدود ۵ میلیمتر طول دارد و در پشت برگهای گیاهان فعالیت میکند. این حشرات به رنگ روشن و چشمهای آنان به رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای است. زمستان را به صورت تخم سپری میکنند و در بهار از تخمها فارغ میشوند. پوره این حشرات پس از فارغ شدن در سطح زیری برگها به تغذیه از شیره گیاهان می‌پردازند. هر حشره ماده توانایی تولید حدوداً ۲۵۰ عدد تخم را دارد و در هر سال این نوع زنجرک چندین نسل تولید میکند.
نا جوربالان – شته‌ها
( SpellESternorrhyncha)
زیر راسته ( SpellESternorrhyncha) در برگیرنده تعدادی از مهم ترین آفات گیاهان زینتی است. این زیر راسته شامل پسیل ها، شَته ها، شپشَک ها و مگس های سف ی د و سفیدبالک ها (white flies) مىباشد. تعداد زیادی از این حشرات با زندگی انگلی خود بر روی گیاهان دیگر، تغییر شکل پیدا کرده بطور ی که از نظر ویژگىهای ساختمانی شباهت چندانی به حشرات ندارند.
این حشرات قسمت اعظم زندگی خود را به صورت ثابت و ساکن بر روی گیاهان سپریمىکنند. تمام زیر مجموعه های این راسته گیاهخوار بوده و شامل تعداد زیادی از مهم ترین آفات گیاهان زینتیمىباشند.
* شته ها (Aphids)
اولین گروه این راسته شته ها مىباشند که تحت عنوان بالا خانواده آفىدوییده ( SpellEAphidoidea) طبقه بندیمىشوند. شته ها موجوداتی کوچک با ابعاد تا میلىمتر، دارای ظاهرى گلابى شکل، بدنی بسیار نرم، قطعات دهانی از نوع زنَنده مَکنده بوده و از شیره گیاهان تغذیه مىکنند. از دیگر ویژگىهای ساختمانی این گروه از حشرات مىتوان به عضوى به نام ( SpellECurnicule) که در سطح پشتى پنجمین حلقه شکم قرار دارد نام برد. دامنه میزبانى این حشرات بسیار گسترده بوده و شته‌ها تقریباً روى تمام گیاهان در جمعیت های بسیار بالا دیده مىشوند و از شیره گیاهان تغذیه مىکنند. شته‌ها یکی از آفات بزرگ گیاهان زینتی هستند. تغذیه شته‌ها از شیره گیاهان علاوه بر اینکه باعث ضعف گیاه مىشود، همچنین باعث پیچیده شدن برگها، بد شکل شدن برگها و ترشح عَسَلک (شیره گیاهى) مىشود.
شته‌ها پس از مکیدن شیره گیاهان مقدار زیادى عَسَلک دفع مىکنند این ترشحات دفع شده روى سطوح پائینی برگها و سرشاخه ها ریخته و باعث مىشود که مقدار زیادى گرد و خاک روى سطح گیاهان جذب شود که از عمل فتوسنتز نیز در گیاهان جلوگیریمىکند. همچنین تغذیه آنها باعث انتقال بیماری های ویروسی در گیاهان مختلف مىشود.
اغلب در طبیعتشته‌ها با جمعیت هاى بالا بر روی گیاهان مشاهده مىشوند. جمعیتشته‌ها در برگیرنده مراحل مختلف سنی آن ها مىباشد. پوره هایمختلف سنی و همچنین حشرات کامل شته‌ها بر روی گیاهان، در حال تغذیه از شیره گیاهى مشاهده مىشوند.
وظیفه کورنیکول چیست؟
کورنیکول ها وظیفه ترشح ماده اى را به نام فرومون را دارد. فرومون به عنوان یک ماده جلب جنسى عمل کرده و هنگامى که دشمنان طبیعیمثل بالتوری ها از خانواده ( SpellEChrysopidae) وارد جمعیتشته‌ها مىشوند نیز به عنوان یک ماده هشدار دهنده باعث پراکنده شدن شته‌ها از روی ساقه های برگهای آلوده مىشود .
کورنیکول ها وظیفه ترشح ماده اى را به نام فرومون را دارد. فرومون به عنوان یک ماده جلب جنسى عمل کرده و هنگامى که دشمنان طبیعیمثل بالتوری ها از خانواده ( SpellEChrysopidae) وارد جمعیتشته‌ها مىشوند نیز به عنوان یک ماده هشدار دهنده باعث پراکنده شدن شته‌ها از روی ساقه های برگهای آلوده مىشود .
- SpellE Aphididae
- SpellE Eriosmatidae
- SpellEPhylloxeridae
- SpellEAdelyidae
خانواده آفیدیده ( SpellEAphididae)
خانواده ( SpellEAphididae) از مهم ترین و بزرگ ترین خانواده شته‌ها است که تعداد گونه های بسیار زیادی دارد. این حشرات از انواع گیاهان مختلف تغذیه مىکنند و یکی از عوامل مهم بیماری های ویروسی گیاهان مىباشد.
راه تشخیص این شته‌ها از کورنیکول نسبتاً بزرگ و رشد کرده آنها مىباشد. ترشح مقدار کم موم و یا نبود ترشح در بعضی گونه ها و همچنین قطعات دهانی فعال در جنس نر و ماده راه دیگر تش خیص آن‌هاست.
البته گونه های بالدار این حشره به راحتی از طریق رگ بندی بال از بقیه شته‌ها تشخیص داده مىشوند. به این نحو که رگ میانی (Media) در شته‌های خانواده آفیدیده منشعب است، در حالی که در بقیه شته‌ها رگ میانیمعمولی است.
سیکل زندگی شته‌های خانواده ( SpellEAphididae) نسبتاً پیچیده است و شامل نسل های بکرزا و دوجنسی هستند. زمستان گذرانی بصورت تخم دارند و در بهار تخم ها تفریغ مىشوند و پوره هایی که از آن خارج مىشوند بر روی گیاهان میزبان چندین نسل را بصورت بکرزا یا پارتنوژنتیک ( SpellEParthenogenetic) تولید مثل مىکنند.
نهایتاً افراد بالدار در جمعیتشته‌ها ظاهر و بر روی گیاهان زینتی و سبزیجات مهاجرت مىکنند، این حشرات بر روی گیاهان زینتی بصورت بکرزا و پارتنوژنتیک تولید مثل مىکنند. این حشرات در اواخر فصل مجدداً بر رویمیزبان های اولیه خود بازگشته و بوسیله تولید مثل ادامه حیات مىدهند. و نهایتاً نسلی به نام نسل جنسی ظاهر شده که این نسل شامل افراد نر و ماده است.
شته‌های نر و ماده پس از جفت گیریما د ه ها تخم هایشان را بر روی سر شاخه گیاهان قرار مىدهند. به دلیل اینکه این حشرات از توانایی فوق العاده زیادی برای افزایش جمعیت برخوردارند شته‌ها را حشراتی بکرزا مىنامند. در مدت زمان بسیار کوتاهی جمعیت بسیار زیادی را بر روی برگها، گل ها و شاخه های گیاهان ایجاد مىکنند. زمستان گذرانی شته‌ها به صورت تخم است در حالیکه در شرایط گلخانه اى که شرایط در طول سال مناسب است مىتوانند نسل هایمتوالی ایجاد کنند.
خانواده آفیدیده ( Aphididae)
شته‌های خانواده ( Aphididae) مهم ترین آفات گیاهان زینتی را در برمی گیرند که تعدادی از آنها عبارتند از:
- Myzus persicae
- Aphis gossypii
- Aphis craccivora
- Macrosiphum rosae
- Macrosiphum euphorbiae
- Macrosiphuniella sanborni
و تعداد زیادی از گونه ها که بر روی گیاهان زینتی جزء آفات بسیار مهم محسوب می شوند.
این شته‌ها در شرایط گلخانه ای توان ایی ایجاد حدود تا نسل را در طول سال دارند، طرز تکثیر آنها در شرایط گلخانه ای بصورت بکرزایی است. یعنی در طول سال به روش پارتنوژنتیک ( Parthenogenetic) تولید مثل می کنند.
اشاره شد که شته‌ها بصورت تخم زمستان گذرانی می کنند . اما این مربوط به شرایط طبیعی است و در شرایط گلخانه ای قادر هستند در طول سال ، نسل های متوالی ایجاد کنند.
شته‌ها رابطه تنگاتنگی با مورچه ها دارند، در واقع شته‌ها حکم گاو شیرده را برای مورچه ها دارند. هر جا که شته‌ها وجود داشته باشند مقدار زیادی مورچه نیز وجود دارد. مورچه ها ، شته‌ها را از گیاهان به محل های مناسب منتقل می کن ن د تا از این طریق شته‌ها، تولید مقادیر بیشتری ع َ س َ لک کن ن د و مورچه ها از عسلک شته‌ها تغذی ه می کنند.
گونه هایی از شته‌ها دارای نام های خاص ی هستند. مانند شته اقاقیا و شته رز، اما به این معنا نیست که شته‌ها با این نام ها شناخته می شوند ی ا فقط بر روی آن گیاه خاص فعالیت می کنند. بلکه شته‌ها، دارای دامنه‌ی میزبانی نسبتاً وسیعی هستند ، که به تعدادی از آنها اشاره شد.
شته‌های خانواده ( Aphididae) به صورت آزاد بر روی تمام گیاهان فعالیت می کنند.
بطور کلی ایجا د گال در شته‌های خانواده ( Aphididae) دیده نمی شود. این شته‌ها به صورت آزاد بر روی گیاهان فعالیت می کنند ، به همین جهت در معرض خطر حمله دشمنان طبیعی بی شماری قرار دارند مانند لارو و حشرات کامل کفش دوزک ها، لارو بالتوری ها، زنبورهای پاراز ی توئید، خانواده ( Braconidae) و زیر خانواده ( Aphidiinae) .
سئوال دیگر اینست که:
آیا رابطه بین مورچه ها و شته‌ها یکطرفه است یا شته‌ها نیز سود می برند؟
رابطه آنها کاملاً دو طرفه است، در واقع مورچه شته‌ها را در روی گیاهان منتقل می کنند و به این طریق باعث پ َ اکنش آنها می شود و آنها را در محل های مناسب تری قرار می دهد. شته وقتی در محل مناسب تری قرار گیرد تولید عسلک بیشتری خواهد کرد و لذا به این طریق مورچه ها هم از این فعل و انفعال دو طرفه بهره مند می شوند.
مورچه ها همچنین در روند فعالیت دشمنان طبیعی شته‌ها ایجاد اخ ت لال می کنند و باعث دور شدن کفش دوزک ها و زنبورهای پاراز یتوئید، از اطراف شته‌ها می شوند، لذا فعالیت مورچه ها بر روی گیاهان مفید ارزیابی نمی شود.
دومین خانواده از شته‌ها، خانواده ( Eriosomatidae) است که به آنها شته‌های گال زا یا(Gall-making aphids) یا شته‌های مومی (Woolly aphids) گفته می شود. تشخیص این شته‌ها از شته‌های خانواده ( Aphididae) به این ترتیب است که کورن ی کول در این شته‌ها رشد چندانی نکرده است و گاهی کورن ی کول وجود ندارد . بعلاوه افراد جنسی فاقد قطعات دهانی فعال هستند . یک ویژگی رفتاری بسیار مهم در این گونه از شته‌ها این می باشد که افراد جنسی این شته‌ها فقط یک تخم تولید می کنند . در حالیکه در شته‌های خانواده ( Aphididae) این محدودیت در تخم گذاری وجود ندارد و افراد جنسی آنها توان ایی تولید تعداد زیادی تخم را دارند.
افراد بالدار این دو خانواده از هم براحتی قابل تفکیک می باشند.
در خانواده ( Eriosomatidae) رگ مدیا فاقد انشعاب است و این شته‌ها همه دو میزبانه هستند و بر روی میزبان اول اغلب تولید گال مشاهده میشود.
گا ل بر اثر فعالیت شته و تغذیه شته بر روی برگ و سایر قسمت های گیاه ایجاد می شود. گال ایجاد شده روی گیاه یک محیط کوچک یا یک میکروکلیما را ایجاد می کند و در داخ ل این محیط کوچک شته‌ها فعالیت می کنند. مبارزه با شته‌هایی که تولید گال می کنند عموماً سخت تر است . زیرا بسیاری از سم ها تاثیر زیادی بر آنها ندارند مگر اینکه سم ها سیستمیک باشند، یا اینکه از سم های نفوذی که قادر به وارد شدن به شیره گیاهی هستند، استفاده شود.
تعداد ی از گونه های این خانواده دارای اهمیت زیاد ی می باشند مانند ( Tetranura ulmi) که در روی نارون و در محیط شهری دیده می شود و ایجاد گال می کند. گونه های دیگری از جنس ( Pemphigus) مانند ( Pemphigus bursarius) بر روی صنوبر ، گال هایی به شکل های مختلف مثل گال کوزه مانند درست می کنند.
( Pemphigus prociphilus ) حشره ای است که روی درخت زبان گنجشک و ا َ فرا تولید گال می کند.
خانواده ( Adeligidae)
این شته‌ها عموماً روی سوزنی برگ ها فعالیت می کنند ، مانند درخت کاج، این شته‌ها نیز مثل دو خانواده قبلی دارای دو میزبان هستند ولی هر دو میزبان آنها از سوزنی برگ ها می باش ن د و ممکن است بر روی میزبان اول تولید گال نمایند.
از نظر ویژگی های شناسایی ، این شته‌ها دارای شاخک های سه بندی می باشند و به این طریق آنها مورد شناسایی قرار می‌گیرند.
خانواده ( Phylloxeridae)
خانواده دیگر، خانواده ( Phylloxeridae) است . این خانواده برای ایران جز ء آفات قرنطینه ای محسوب می شود. در ایران هیچ گونه از این آفات شناسایی نشده است ولی در کشورهای آمریکایی و اروپایی جزء آفات بسیار مهم برخی از گیاهان میباشند . مخصوصاً گونه ای که روی مو فعالیت می کند و نام آن ( Dactulospharia Vitifoliae) می باشد که از مهم ترین آفات گیاهی در کشورهای اروپایی و آمریکایی به شمار می روند.
مبحث شته‌ها را با تاکید بر این نکته که شته‌ها علاوه بر خسارت مستقیم، ناقلان مهم بسیاری از بیماری ها مانند بیماری های ویروسی هستند خاتمه می دهیم. علاوه بر شته‌ها، زنجرک ها نیز در نقل و انتقال عوامل ویروسی فوق ا لعا ده مهم هستند .
نوع دیگری از حشرات راسته هم ی پترا، یسیل ها هستند. یسیل ها مت ع لق به خانواده ( Psyllidae) در ا ی ن حشرات شاخک ها بلند و نَخوَش است و شباهت زیادی به یک زنجره کوچک دارند و با کمک شاخک های نخی و بلند از زنجره ها و زنجرک ها تشخیص داده می شوند، همچنین از طریق رگ بندی بال نیز کاملاً متمایز هستند.
ناجوربالان – سفیدبالک‌ها و شپشک‌ها
سفیدبالک ها (White fly)
(White fly) حشراتی از خانواده ( Aleyrodidae) هستند، با اندازه کوچک ک ه غالبا ًدر حدود تا میلی متر بوده و سطح بدن و بال های این حشرات به وسیله پودر سفید رنگی پوشیده شده است. در ظاهر این حشرات شباهت زیادی به یک پروانه کوچک دارند، اما در مقیاس کوچکتر، حشرات کامل این راسته فعال بوده و می توانند آزادانه به اطراف پرواز کنند و عموماً در زیر برگ گیاهان و در حال تغذیه از شیره گیاهان مشاهده می شوند.
از نظر دگردیسی، حشرات این خانواده با سایر خانواده های راسته( Hemiptera) به جز شپشک های نر تفاوت دارند. در این حشرات پوره سن اول فعال است ولی پوره های سنین دو، سه و چهار در روی گیاهان ثابت هستند و همانند شپشک ها به نظر می رسند.
در بعضی منابع به پوره های سنی یک، دو و سه لارو ، و به پوره سنی چهار شفیره اطلاق می شود. سفیدبالک ها در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری و به ویژه در شرایط گلخانه ای بر روی گیاهان زینتی و محصولات گلخانه ای در جمعیت های خیلی بالا دیده می شوند. پوره ها با حشرات کامل از شیره گیاهان تغذیه می کنند و همانند شته ها ناقل بیماری های ویروسی مختلف هستند.
دامنه ی میزبانی تعدادی از سفیدبالک ها بسیار گسترده می باشد و در مورد بعضی از گونه ها ، 0 تا 0 و حتی در برخی اوقات تا ; 0 مورد میزبانی گیاهان ذکر شده است.
این حشرات همانند شته ها تو لید مقادیر زیادی عسلک می کنند که این عسلک در گیاهان باعث جذب گرد و خاک و مخصوصاً رشد قارچ های ساپروفیت می گردد. این عامل سبب کاهش مشتری محصولات گیاهان زینتی و گیاهان گلخانه ای در بازار میشود.
حشرات کامل این گونه تخم های شان را که دارای یک ساقه بسیار باریک و کوچک است ، در داخل بافت گیاه قرار می دهند. تخم این حشرات با چشم معمولی به راحتی قابل رؤیت نیست. پوره این حشرات بعد از تفریغ شدن از تخم ، مدتی را بر روی گیاه جستجو می کن ن د تا محل مناسبی ب رای تغذیه از شیر ه گیاهان پیدا ک ن ند . پس از مشخص شدن محل، خرطوم خود را به داخل نسج و شیره گیاه وارد می کند. این حشرات تا زمان رسیدن به ظهور کامل زندگی ثابتی را در روی گیاه پی می گیر ند.
همچنین این حشرات در شرایط مناسب مخصوصاً در گلخانهها در حدود تا نسل را روی گیاهان بوجود می آورند. به عبارت دیگر هر تا روز یک نسل، تولید میکنند. بنابراین همانند شته ها از توانایی بسیار بالایی در تولید مثل برخوردارند و جمعیت خود را در مدت زمان کوتاهی بسیار افزایش می دهند.
برخی از مهم ترین گونه های این حشرات در ایران عبارتند از
- ( Trialeurodes vaporariorum) یا سفیدبالک گلخانه ای
- ( Bemisia tabaci)
- و جدیداً گونه ای دیگر با نام ( Bemisia argentifolii) در ایران مشاهده شده است.
شایان ذکر است که گونه آخر بسیار برای گیاهان خطرناک بوده و ناقل بسیاری بیماری ها ی ویروسی به شمار می رود.
فرق دگردیسی در مگس های سفید با بقیه حشرات چیست؟
دگردیسی در مگس های سفید از نوع بینابین بوده و در منابع مختلف گاهی از آن به عنوان (Intermediate metomorphosis) نام برده می شود. در سفیدبالک ها بخشی از رشد بال خارجی و بخشی دیگر از رشد داخلی می باشد که به آن دگردیسی بینابین گویند.
گروه مهم دیگر حشرات راسته همیپترا ، شپشک ها هستند که از جمله مهم ترین آفات گیاهان زینتی به شمار می آیند. این حشرات در جمعیت های بسیار انبوه و روی انواع گیاهان زینتی ادامه حیات می دهند و حشرات ریزی هستند .
جنس ماده این حشرات بدون تحرک بوده و در روی گیاهان بخش اعظم عمر خود را بصورت ثابت سپری می کنند و از شیره گیاهان تغذیه می نمایند.
اما جنس نر این حشرات بعد از اینکه تولید و ظاهر شدند از زیر س ِ پ َ ری که تولید کرده اند خارج می شوند، لازم به ذکر است که گونه نر این حشرات بالدار می باشند.
شپشک های نر را به دو صورت می توان از شته ها و پشه ها تشخیص داد
- بال های عقب در شپشک های نر از بین رفته در حالیکه شته ها و پشه ها دارای دو جفت بال هستند.
- شپشک های نر در انتهای بدن خودشان دارای زائده های بلند و میله ای شکل می باشند.
بوسیله این دو راه می توان این حشرات را از هم تشخیص داد.
رشد و نمو شپشک ها در گونه های مختلف متفاوت بوده و در اکثر آن ها پوره سن یک فعال است و دارای پا و شاخک بوده و قادر به حرکت می باشند. این حشرات پس از ظهور از داخل تخم خارج شده و مدتی را در سطح گیاهان جستجو می کنند تا محیط مناسبی را پیدا کنند.
پوره سن یک حشرات قادر است حدود تا روز بدون غذا زنده بماند و در واقع وسیله ی انتشار شپشک ها، پوره سن یک میباشد که خود نیز توسط باد یا سایر عوامل بر روی گیاهان منتقل می شوند.
شپشک های نر پس از طی مراحل رشد و نمو از داخل س ِ پ َ ر خارج شده و آزادانه به اطراف پرواز می کنند در حالیکه شپشک های ماده بعد از اینکه پوره سن یک، خرطوم خود را به داخل گیاه فرو کرد، بقیه عمر خود را ثابت و بدون تحرک روی گیاه مانده و حتی پس از مرگ نیز روی گیاهان باقی می مانند.
شپشک ها از آفات بسیار مهم گیاهان زینتی بوده و تغذیه آن ها در جمعیت های بالا منجر به خشک شدن سرشاخه ها، و حتی خشک شدن کامل درختان یا گیاهان زینتی می شود.
اکثر شپشک های ماده، تخم شان را در زیر بدن یا در زیر سپر قرار می دهند. تعداد تخم گذاری در شپشک های ماده بسیار زیاد و حدود آن بین تا مورد می باشد. البته در مواردی تعداد این تخم ها به هزار عدد نیز می رسد
ناجوربالان – شپشک‌ها
( Margarodidae)
اولین گروه ، خانواده ( Margarodidae) می باشد که در برگیرنده بزرگترین گونه از شپشک ها می باشد که طول بدن آن ها در بعضی از گونه ها در نواحی گرمسیری به حدود میلی متر می ر س د. یکی از گونه های مهم این خانواده گونه ( Icerya purchasi) می باشد که در شمال ایران بر روی مرکبات ، یا مرکباتی که به صورت زینتی در منازل وجود دارند فعالیت می کنند. این آفت یک گونه وارداتی است، و برای کنترل آن نیز نوعی کفش دوزک بنام کفش دوزک استرالیایی به ایران وارد شده .
( Coccidae)
گروه دیگر از شپشک ها ، خانواده ( Coccidae) و شپشک های نرم تن یا ( Soft scales) هستند که این شپشک ها در جمعیت های بالا، و بر روی شاخ و برگ گیاهان فعالیت می کنند. این حشرات از شیره گیاهی تغذیه کرده و خسارات سنگینی به انواع گیاهان، از جمله گیاهان زینتی وارد می کنند. این شپشک ها بر خلاف شپشک های خانواده ( Diaspididae) یا سپردار ، عموماً دارای پا و شاخک بوده و قابل رو ی ت میباشند . به علاوه این شپشک ها در قسمت عقبی بدن دارای شیاری به نام شیار مخرجی یا (Anal cleft) هستند و از این طریق هم شپشک های نرم تن قابل شناسایی هستند . تعدادی از گونه های این خانواده که رو ی گیاهان زینتی فعالیت می کنند عبارتند از:
- ( Coccus hesperidum) یا شپشک خرز هر ه
- ( Saissetia oleae)
- ( Saissetia coffeae)
این سه گونه دارای دامنه میزبانی بسیار وسیعی هستند بطوریکه دامنه میزبانی آن ها بیش از صد گونه از گیاهان را شامل می شود. به همین جهت بر حسب نام نمی توان در مورد آنها قضاوت کرد. طول این شپشک ها حدود میلی متر و بدنشان حالت نیم کروی دارد.
( Diaspididae)
اما در خانواده شپشک های ( Diaspididae) سطح بدن عموماً مسطح است. در بعضی از گونه ها هر شپشک ماده حدود تا تخم و در مورد ( Saissetia Coffeae) بیش از هزار تخم تولید می کند. تخم های تولید شده در سطح زیرین بدن حشره ماده قرار دارند. وقتی تخم ریزی این حشره به پایان می رسد شپشک ماده از بین می رود و بدن آن محفظ و سپری برای تخم ها می شود.
پوره این حشرات در سن اول از زیر بدن شپشک ماده خارج و در محیطی مناسب مستقر می شوند. در بقیه‌ی عمر شپشکهای ماده بصورت ثابت در روی گیاه باقی می‌مانند.
جنس های نر جمعیت خیلی کمی دارند و در طبیعت بندرت دیده میشوند و بر خلاف نوع ماده ، حشراتی فعال و قادر به پرواز هستند.
به طور کلی عمر شپشک های خانواده ( Coccidae) حدود تا روز است و بیشترین جمعیت آن ها در فصل پائیز مشاهده می شود.
نوع دیگر از شپشک های این خانواده ( Diaspididae) یا شپشک های سپردار (Armored scales) هستند. این شپشک ها در جمعیت های بسیار بالا و روی سر شاخ ه‌ها و برگ گیاهان زینتی زیست می کنند و باعث خشک شدن و در مواردی حتی باعث نابودی کامل درختان و گیاهان زینتی می شوند.
در حشرات سپردار، نوع ماده تغییر شکل زیادی پیدا کرده اند و شباهت چندانی به حشرات ندا ر ند . در بسیاری از گونه ها پاها، شاخک ها و چشم ها به طور کامل از بین رفته و این حشرات بدن دیسکی شکل پیدا کرده اند.
در این حشرات ، مشابه حشرات خانواده کوکسیده ( Coccidae) پوره سن یک بعد از ظهور ، با پیدا کردن محیط مناسب خرطوم خود را در داخل بافت گیاه فرو می کند و شروع به تغذیه از شیره گیاهی می نماید.
نکته مهم دیگر در مورد این حشرات این می باشد که تعداد زیادی از آنها وارداتی هستند. به عبارت دیگر همراه با محصولات کشاورزی و گیاهان زینتی وارد ایران میشوند .
تعدادی از مهم ترین آفات گیاهان زینتی این راسته عبارتند از:
- Aonidiella orientalis
- Aonidiella citri
- Chrysomphalus dictyospermi
- Quadraspidiotus Perniciosus
- Lepidosaphes malicola
- Lepidosaphes ulmi
( Pseudococcidae)
خانواده دیگر این راسته ( Pseudococcidae) هستند که به این ها (Mealy bugs) یا شپشک های آردآلود گفته می شود. این نام از آن جهت برای این حشرات انتخاب شده است که سطح بدن این شپشک ها بوسیله‌ی مقدار زیادی ترشحات مومی و آردی پوشیده شده است. در این گونه از شپشک ها حلقه بندی بدن مشخص و دارای پا و شاخک هستند و در روی گیاهان آزادانه حرکت میکنند. این شپشک ها در مناطق طبیعی زیست می کنند و جزء آفات مرکبات و تعداد زیادی از گیاهان زینتی هستند.
مهم ترین گونه این حشرات در ایران عبارتند از:
- Planococcus citri
- Pseudococcus
که این دو خانواده از مهم ترین گونه هایی هستند که در شرایط گلخانه ای به گیاهان زینتی خسارت وارد می کنند. قابل توجه است که گونه ( Planococcus citri) بر خلاف بق ی ه شپشک ها ی این خانواده از حشرات دو جنسی میباشند. برای تولید مثل نیاز به جفت گیری میان حشرات نر و ماده میباشد و در واقع روش بکرزایی در این حشرات دیده نمی شود.
حشرات نر شپشک های آرد آلود و بالدار در طبیعت بندرت دیده می شوند و اندازه بدن آن ها به; میلی متر می رسد.
آیا شپشک های آرد آلود بر روی میوه ها هم فعالیت دارند؟
شپشک های آرد آلود در همه ی بخش های گیاه فعالیت می کنند در حالیکه شپشک های خانواده ( Diaspididae) یا ( Coccidae) بیشترین تراکم را روی شاخه ها دارند، هر چند ممکن است روی میوه و برگ نیز مشاهده شوند.
بدلیل اینکه شپشک‌ها جزء آفات وارداتی برای ایران هستند و دشمنان طبیعی برای آنها وجود ندارد، به عنوان مهمترین آقات گیاهان زینتی بشمار می‌روند.
منبع: مرکز مقالات کشاورزی AKE( بزرگترین وبلاگ کشاورزی ایران )
