آشنایی با جنگل های شمال
آشنایی با جنگل های شمال
کلیات
جنگل های خزری که به جنگل های شمال معروف است یکی از نواحی رویشی پنج گانه ایران محسوب می شود که با مساحت 85/1 میلیون هکتار ( 185 هزار کیلومتر مربع ) در نیم رخ شمالی رشته کوه البرز و در استان های گیلان و مازندران و گلستان واقع است و 13 درصد جنگل های کشور را شامل می شود .
این جنگل ها از آستارا در شمال غربی استان گیلان تا گلی داغ در شرق استان گلستان به طول تقریبی
800 کیلومتر و عرض 20 تا 70 کیلومتر امتداد دارد .
قدمت جنگل های شمال به اواخر دوران سوم زمین شناسی برمی گردد و دارای 90 گونه درختی ، 211 گونه درختچه ای ، 1558 گونه علفی و بوته ای ، 340 گونه پرنده ( 61 درصد پرندگان ایران ) و 47 گونه پستاندار است .
درختان ممرز ( 30 درصد ) و راش ( 24 درصد ) فراوان ترین گونه های درختی موجود در جنگل های
شمال اند و ’توسکا ، بلوط ، َافرا ،َانجیلی و َنمدار در رتبه های بعدی قرار دارند . همچنین گونه های با ارزشی همچون سفید َپلت ، ’سرْخدار ، ٍشْمشاد ، بارا َنک ، گیلاس جنگلی ، َزربین در این جنگل ها وجود دارد .
جنگل های شمال به دلیل تراکم بالای درختان و قابلیت تولید چوب بالا ، تنها عرصه جنگلی کشوراست که
می توان بارعایت موازین علمی و بدون تخریب جنگل،ازآن چوب برداشت کرد.
ازسال 1341 و درپی ملی شدن جنگل ها ومراتع کشور، توجه به جنگل های شمال افزایش یافت و هم اکنون اداره این جنگل ها برعهده معاونت مناطق مرطوب و نیمه مرطوب سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور ( مستقردرچالوس ) و واحدهای تابع است و دارای سه دفتراست:
• دفتر جنگلداری
• دفتراموربهره برداری جنگل و مرتع
• دفترجنگل کاری و پارک های جنگلی
دفتر جنگلداری
بخش اعظم مدیریت جنگل های شمال برعهده این دفتراست . برای اداره بهتر، جنگل های شمال
به 103 حوزه آبخیز تقسیم شده است. هرحوزه آبخیزشامل منطقه ای باوسعت تقریبی
30 هزار تا 50 هزار هکتاراست که تمام آب بارانی که درآن می بارد یا چشمه هایی که در آن
می جوشد به یک رودخانه منتهی می شودو به دریا می ریزد .
چون مساحت حوزه آبخیززیاد است، آن راباتوجه به عوارض طبیعی نظیر کوه و رود، به مناطقی کوچک تر به نام «« سری »» تقسیم می کنند که مساحت متوسط آن 1000تا2000 هکتاراست. برای هرسری، برنامه ای مدون تهیه می شود که درآن ضمن برشمردن ویژگی های گیاهی، به خصوص درختان ، وضع زمین شناسی، خاک شناسی، آب شناسی ، هواشناسی تعداد آبادی ها و دام سرا ها و... منطقه ذکرمی شود. این برنامه که به آن «« طرح جنگلداری »» گفته می شود، پایه و اساس تمام فعالیت هادرجنگل است .تدوین طرح های جنگلداری ازسال 1338 درجنگل های شمال آغازشد و هم اکنون ازمساحت
85/1 میلیون هکتاری این جنگل ها ، 400/1 میلیون هکتاردارای طرح جنگلداری است و
در050/1میلیون هکتار، طرح اجرا می شود.
اجرای طرح های جنگلداری یعنی عمل کردن بر طبق کتابچه طرح جنگلداری که شرکت های دولتی یا خصوصی یا تعاونی پس از طی مراحل قانونی آن را بر عهده می گیرند و در ازای این فعالیت ، اجازه
می یابند زیر نظر ادارات منابع طبیعی در حدی که به جنگل آسیب نرسد ، درختان را قطع و از چوب آن استفاده کنند این شرکت ها حتی برای قطع یک درخت نیازمند کسب اجازه قطع هستند و انتخاب درخت نیز بر عهده کارشناسان منابع طبیعی است . گذشته از این ، شرکت های مجری طرح های جنگلداری ، موظف اند در محدودۀ کاری خود با فعالیت هایی نظیر جنگل کاری و پرورش جنگل و جاده سازی به حفظ و احیا و توسعه جنگل کمک کنند .
برای کاهش فشار به جنگل های شمال و با توجه به حذف نشدن عوامل تخریب نظیر حضور دام و
جنگل نشینان و تغییر کاربری زمین های جنگل ، میزان بهره برداری در طرح های جنگلداری ، کاهش یافته و از 7/1 میلیون متر مکعب در سال 1375 به 850 هزار متر مکعب در سال 1385 رسیده است .
دفتر امور بهره برداری جنگل و مرتع
مسائل مربوط به قطع درختان و تبدیل چوب آن ها به فراورده های مختلف ، در حوزه کاری این دفتر قرار دارد . سالانه کمتر از یک میلیون متر مکعب چوب از جنگل های شمال برداشت
می شود ، در حالی که رویش درختان و تولید چوب در این جنگل ها ، حداقل
4 میلیون متر مکعب در سال است .
کل چوب درختان جنگل های شمال در حدود 391 میلیون متر مکعب بر آورد می شود
که50 درصد آن را درختانی با قطر بالای 65 سانتی متر تشکیل می دهد . در مجموع ، درختان مسن و قطور زیادی در جنگل های شمال وجود دارد که قطع حساب شده آنها ضمن تولید چوب ، فرصت مناسبی برای رویش درختان جوان فراهم می آورد .
بهره برداری ، به موازات جنگل کاری ، پرورش جنگل ، جاده سازی ، حفاظت ، توسعه و ... یکی از برنامه های اعمال مدیریت طرح های جنگلداری است که با حذف تعدادی از درختان مسن و معیوب و درختانی که مزاحم درختان مرغوب هستند کیفیت جنگل را بهبود می بخشد .
در کنار چوب و علوفه که «« محصولات اصلی »» جنگل و مرتع نامیده می شود ، از جنگل ها و مراتع
« محصولات فرعی » نیز به دست می آید . محصولات فرعی شامل میوه ، دانه ، گل ، برگ ، سر شاخه ، ریزوم ، غده ، پیاز ، صمغ ، مان و گال است که مصارف خوراکی و دارویی و صنعتی دارند .
محصولات فرعی جنگل ها ومراتع شمال به دو دسته تقسیم می شوند . دسته نخست شامل محصولات گونه های درختی و درختچه ای مانند ازگیل ، انار و تمشک است که در مجموع ، 46 گونه را در بر می گیرد . دسته دوم نیز شامل 81 گونه علفی و مرتعی نظیر آویشن و بارهنگ و پامچال است .
با توجه به کاهش برداشت چوب از جنگل های شمال ، توجه به محصولات فرعی بیشتر شده است . گسترش استفاده از محصولات فرعی جنگل و مرتع باعث اشتغال زایی و صادرات آن منجر به ورود ارز کشور می شود .
دفتر جنگل کاری و پارک های جنگلی
وظیفه این دفتر ، مدیریت تولید بذر و نهال و کاشت نهال در جنگل و توسعه و تجهیز پارک ها و ذخیره گاه های جنگلی شمال است .
جنگل کاری دولتی در شمال از سال 1331 آغاز شد . تا سال 1357 کل جنگل کاری های صورت گرفته در شمال نزدیک به 30 هزار هکتار بود که این میزان درسال 1385 به حدود 400 هزار هکتار رسید .
در گذشته برای جنگل کاری ، اغلب از گونه های سوزنی برگ و همیشه سبز غیر بومی استفاده
می شد که با توجه به وجود تنها چند درخت سوزنی برگ بومی در جنگل های شمال ، جذابیت ظاهری زیادی داشت . ولی هم اکنون سعی می شود تا حد امکان از گونه های بومی که اغلب
پهن برگ و سازگار با محیط هستند استفاده شود زیرا ورود گونه های غیر بومی که سازگاری شان با منطقه معلوم نیست ، ممکن است به ساختار طبیعی جنگل آسیب بزند . سالانه در نهالستان های دولتی شمال ، در حدود 40 میلیون نهال تولید می شود که در جنگل کاری و توسعه فضای سبز و درخت کاری با هدف تولید چوب به کار می رود .
هم اکنون 57 پارک و تفرجگاه جنگلی با مجموع مساحت 34 هزار هکتار در شمال کشور وجود دادرد که مدیریت 28 پارک ( با مساحت 30541 هکتار ) دولتی و مدیریت 29 پارک
( با مساحت 3459 هکتار ) به بخش خصوصی واگذار شده است .
برای حفظ گونه های درختی و رویشگاه های با ارزش ، بخش هایی از جنگل به صورت ذخیره گاه اداره می شود که در این مناطق « حفاظت مطلق » وجود دارد و درختی قطع نمی شود .
در جنگل های شمال 33 ذخیرگاه جنگلی با مجموع مساحت 17703 هکتار تعیین شده و تحت مدیریت است .
حفاظت و حمایت
حوزه عملیاتی واحدهای اجرایی حفاظت از جنگل ها و مراتع شمال به مساحت 4851995 هکتار و شامل 4 اداره کل منابع طبیعی در استان ها و مناطق ( استان گیلان ، منطقه نوشهر ، منطقه
ساری ، استان گلستان ) ، 38 اداره منابع طبیعی در شهرستان ها ، 120 سر جنگلبانی در بخش ها ، 53 واحد پاسگاه بازرسی و کنترل محمولات جنگلی (42 پاسگاه دائم و 11 پاسگاه فصلی ) است .
در جنگل ها و مراتع شمال 894 مأمور حفاظتی مشغول به کارند و برای هر 5427 هکتار ، یک مأمور وجود دارد در حالی که باید برای هر 2000 هکتار یک مأمور حفاظتی باشد تا نظارت بر فعالیت های جنگل بهتر صورت گیرد . وقوع آتش سوزی های عمدی و غیر عمدی ، یکی دیگر از عوامل تخریب جنگل است . اکثر درختان جنگل های شمال را گونه های پهن برگ تشکیل می دهد که در مقایسه با گونه های سوزنی برگ ، حساسیت کمتری در برابر آتش سوزی دارند ولی به طور کلی ، خطر آتش سوزی در جنگل به ویژه در فصل پاییز که برگ درختان خشک می شود و
می ریزد و وزش باد هم وجود دارد ، جدی است . برخی به دلایل مختلف با تخریب جنگل و الحاق آن به زمین های خود ، سعی می کنند زمین جنگل را تصاحب کنند که مقابله با این گونه اقدامات نیز جزء حفاظت محسوب می شود .
طرح خروج دام از جنگل و سامان دهی جنگل نشینان :
یکی از عوامل مهم تخریب جنگل های شمال وجود دام در آن است . دام با خوردن نهال درختان ، از تبدیل آنها به درخت و ماندگاری جنگل جلوگیری می کند . بر طبق آمار سال 1364 در
جنگل های شمال 4370000 واحد دامی وجود داشت که تا پایان سال 1384 تعداد 1056941 واحد دامی از جنگل خارج شد. کمبود اعتبار و نبود قانون مدون علت اصلی کندی اجرای این طرح است .
8618113102
منبع: مرکز مقالات کشاورزی AKE( بزرگترین وبلاگ کشاورزی ایران )