اثر فاصله بوته بر روي عملكرد و اجزاي عملكرد چهار رقم آفتابگردان
اثر فاصله بوته بر روي عملكرد و اجزاي عملكرد چهار رقم آفتابگردان:
چكيده
به منظور بررسي اثر فاصله بوته بر عملكرد و اجزای عملكرد چهار رقم آفتابگردان، آزمايشي بصورت فاكتوريل در قالب طرح بلوكهاي كامل تصادفي درسه تكرار در دانشكده كشاورزي دانشگاه بوعلي سينا در محل مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي همدان به اجرا در آمد. تيمارهاي آزمايشي شامل چهار رقم آفتابگردان آذرگل، زاريا، رکورد و مهر از ارقام اصلاح شده روغني، و چهار فاصله بوته 30 ، 25 ، 20 و 15 سانتي متر در روي رديف هاي كاشت به فاصله 65 سانتي متر كه به ترتيب تراكم هايي معادل 51280، 61530، 76920 و 102560 بوته در متر مربع را شامل شدند. در اين آزمايش صفاتي نظير عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك، شاخص برداشت، تعداد دانه خالي در طبق و اجزای عملكرد شامل تعداد دانه پر در هر طبق و وزن صد دانه اندازه گيري و محاسبه شد. نتايج نشان داد كه اثر رقم بر عملكرد دانه، شاخص برداشت، وزن صددانه و تعداد دانه خالي در طبق بسيار معني دار بود، در حاليكه عملكرد بيولوژيك و تعداد دانه پر در طبق تحت تاثير رقم قرار نگرفتند. عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك و وزن صد دانه بطور بسيار معني داري تحت تاثير فاصله بوته قرار گرفتند، بيشترين و كمترين عملكرد دانه به ترتيب به ميزان 4421 و 3515 كيلوگرم در هكتار به ارقام آذرگل و زاريا اختصاص داشت . اثر فاصله بوته بر تعداد دانه پر معني دار و بر شاخص برداشت و تعداد دانه خالي در طبق غير معني دار بود، با كاهش فاصله بوته، عملكرد دانه و عملكرد بيولوژيك افزايش و تعداد دانه پر در طبق و وزن صد دانه کاهش يافتند، اثر متقابل رقم و فاصله بوته نيز بر عملكرد دانه ، عملكرد بيولوژيك و تعداد دانه پر و خالي در طبق معني دار بود، بيشترين و كمترين عملكرد دانه به ترتيب به ميزان 5163 و 2380 کيلو گرم در هکتار به رقم آذرگل در فاصله بوته 15 سانتي متر و رقم ركورد در فاصله بوته 30 سانتي متر اختصاص داشت.
واژه هاي كليدي : عملكرد، اجزاي عملكرد، فاصله بوته، آفتابگردان
مقدمه
دانه هاي روغني بعنوان يكي از منابع عظيم انرژي و پروتئين شناخته مي شوند. اين گياهان نه تنها در تغذيه انسان و دام نقش اساسي و تعيين كننده اي دارند، بلكه گردش چرخهاي صنعت و اقتصاد تعدادي از كشورها به آنها وابسته است. آفتابگردان با 40 تا 50 درصد روغن و 15 تا 21 درصد پروتئين، نقش بسزايي در تامين روغن جهاني دارد (آئين، 1375). نياز فعلي كشور به روغن نباتي با احتساب مصرف سرانه حداقل 12 كيلوگرم، حدود 750000 تن برآورد مي گردد، كه بيش از 90% آن وارداتي مي باشد (آئين، 1375). به علت رشد جمعيت و افزايش مصرف روغن، در سالهاي آينده اين مقدار به مراتب افزايش خواهد يافت. با ارزيابي هاي كلي از توان بالقوه كشاورزي كشور چنين بر مي آيد كه سطح زيركشت و زمينهاي زراعي موجود، چندان قابل افزايش نيست و مي بايست در صدد افزايش عملكرد محصولات زراعي در واحد سطح بر آمد. در اين رابطه شناخت واکنش عملکرد و اجزاء عملكرد به تراكم بوته گياهی، برای اهداف کاربردی ضروري است، تراکم كشت بزرگترين متغير مديريتی قابل استفاده در سازگار نمودن نيازهای گياه با فراهمی منابع محيطی محسوب مي شود، اين واکنش ها به شدت به انعطاف پذيری گياه و فراهمی منابع وابسته است ( اسميت و همل ،1998). تحقيقات نشان مي دهد كه تراكم مناسب گياهي تاثير بسزايي در عملكرد،كنترل آفات و بيماريها و خوابيدگي بوته هاي آفتابگردان دارد (كاتر، 1980). در تراكم هاي بالا به علت تجزيه كمتر هورمون اکسين، ارتفاع بوته افزايش يافته ولي ساقه ها نازكتر خواهد شد كه وضعيت مزبور احتمال ورس را افزايش مي دهد ( آلياري و شكاري، 1379 ). هم چنين مشخص شده است كه آرايش و تراكم گياهي در جذب نور توسط برگ ها و تنظيم فرايند فتوسنتز به نحو موثري دخالت دارند ( اندرد و همكاران، 1993). تحقيقات انجام شده روي ارقام آفتابگردان در تراكم هاي 10000 تا 110000 بوته در هكتار مويد تفاوت معني دار بين ارقام و تراكم هاي مختلف است ( ويد و فرمن ، 1988). بنا به گزارش وايس (1984)، با افزايش تراكم، ارتفاع بوته ها و درصد روغن افزايش و در مقابل قطر طبق ها كاهش مي يابد. پژوهش انجام شده توسط تامسون و فنتون (1977)، روي ارقام آفتابگردان نشان داد كه تراكم كاشت روي شاخص برداشت و درصد روغن موثر است. زوب ريسكي و همكاران (1974)، نشان دادند كه براي حصول بيشترين عملكرد، تراكم بوته بيشتري لازم است بررسي تاثير فاصله بوته 15، 18، 21 و 24 سانتي متر در رديف هاي 60 سانتيمتري روي ارقام آفتابگردان توسط رفيعي الحسيني و صالحي (1383)، نشان داد كه با كاهش فاصله بوته ها، ميزان عملكرد روغن و نيز عملكرد دانه افزايش مي يابد. در آزمايشي ديگر با افزايش تعداد بوته از 20 به 67000 هزار بوته در هكتار، عملكرد دانه افزايش و در تراكم هاي بالاتر، كاهش يافت (خان و همكاران، 1974). در مطالعه اثر تراكم گياهي آفتابگردان بر ميزان عملكرد، ضريب برداشت، وزن صد دانه، ارتفاع بوته، قطر طبق و درصد روغن، نتايج تحقيقات نشان داد كه با افزايش تعداد بوته ها از حدود 20 به 80 هزار بوته در هكتار، عملكرد دانه حدود 800 كيلوگرم درهكتار و ضريب برداشت حدود3% افزايش، و در مقابل وزن صد دانه از 98/8 به 2/5 گرم كاهش يافت ( بارك لا و پريجارد، 1980). در تحقيقي كه روي ارقام روغني آفتابگردان درتراكم هاي 50، 70 و140 هزار بوته در هكتار، با فاصله رديف 70 سانتي متر و فاصله بوته به ترتيب 30، 20و 10 سانتيمتر انجام گرفت، اثر تراكم بوته بر اجزاي عملكرد معني دار بود ( امامي و همكاران، 1381). تحقيقات انجام شده بر روي آفتابگردان نشان داده است كه با افزايش تراكم، دوام سطح برگ در مرحله غنچه تا گلدهي و گلدهي تا رسيدگی افزايش و وزن متوسط بذر کاهش مي يابد ( سي باروس و همكاران،2004). شناسايي و معرفی ارقام پر محصول و سازگار آفتابگردان يكي از اهداف مهم در رسيدن به خود کفايي از نظر توليد روغن می باشد. با توجه به اينكه ارقام آفتابگردان از نظر طول مراحل مختلف فنولوژيكي تفاوت نشان مي دهند و از خصوصيات رشد و حجم بوته متفاوتی برخوردارند لذا واکنش آنها نسبت به تراکم کاشت يكسان نيست، بهمين دليل اين تحقيق با هدف بررسي اثرات فاصله بوته بر روي عملكرد و اجزاي عملكرد چهار رقم آفتابگردان در منطقه همدان به اجرا در آمد.
مواد و روشها
اين آزمايش در بهار سال 1384 در دانشكده كشاورزي دانشگاه بوعلي سينا در مزرعه مركز تحفيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان همدان با موقعيت جغرافيايي ¢10°48 تا ¢23°49 طول شرقي و ¢43°34 تا ¢30°35 عرض شمالي و ارتفاع متوسط 1730 متر از سطح دريا که دارای آب و هوای خشک و سرد می باشد و در خاكي با بافت رسي شني و PH معادل 2/8 به اجرا درآمد. آزمايش به صورت فاکتوريل در قالب طرح پايه بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار اجرا شد. فاکتورها شامل چهار رقم آفتابگردان آذر گل، زاريا، رکورد و مهر، از ارقام اصلاح شده روغني و چهار فاصله بوته 15، 20 ، 25 و30 سانتي متر بر روي رديف هايي به فاصله 65 سانتي متر بود كه به ترتيب معادل تراكم هاي 102560، 76920، 61530 و 51280 بوته در هکتار را شامل شدند. هر کرت ( واحد آزمايشي) شامل 5 رديف کاشت به طول 7 متر بود. بين دو کرت مجاور يك رديف به صورت نكاشت در نظر گرفته شد.
زمين مورد نظر در پائيز سال 83 شخم عميق زده شد و در فصل بهار پس از آماده سازي توسط ديسک و لولر، و بر اساس نتايج آزمايش خاك اقدام به مصرف كود نيتروژن بميزان 80 کيلو گرم نيتروژن خالص در هكتار از منبع اوره گرديد كه يك سوم آن در موقع كاشت و بقيه در مرحله 7 تا 8 برگی به صورت سرك مورد استفاده قرار گرفت. بر اساس آزمايش خاك نيازي به مصرف كود فسفر و پتاس نبود. كاشت بذر ها به صورت کپه ای (2 تا 3 عدد) با فواصل ذكر شده به روش دستی در تاريخ 31 ارديبهشت انجام شد.
عمليات تنك كردن به منظور ايجاد تراكم هاي مورد نظر در مرحله 4 برگی صورت گرفت. آبياري با دور 10 روزه انجام گرفت و براي كنترل آفت تريپس از سم گوزاتيون بميزان 2 در هزار بعد از مرحله گلدهی استفاده شد. كنترل علف هاي هرز به صورت دستي انجام و براي جلوگيري از خسارت پرندگان از پوشش توري بر روي طبق ها استفاده شد.
به منظور اندازه گيري اجزاء عملكرد شامل تعداد طبق در واحد سطح، تعداد و وزن دانه هاي پر در طبق و همچنين صفاتي مانند تعداد و وزن دانه هاي خالي، عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك و شاخص برداشت، 5 متر مربع از هر كرت در زمانی که پشت طبق ها کاملاً قهوای شده بود (20 در صد رطوبت) با احتساب حاشيه برداشت شد. هم چنين جهت تعيين ماده خشک از دستگاه خشک کن (آون) در دمای 85 درجه به مدت 48 تا 72 ساعت استفاده گرديد.
تجزيه و تحليل داده ها توسط نرم افزارهاي SAS و Ecxel انجام گرفت و براي مقايسه ميانگين ها از آزمون چند دامنه دانكن در سطح 5 درصد استفاده شد.
نتايج وبحث
اثر رقم
اثر رقم بر عملكرد دانه، شاخص برداشت، وزن صد دانه، وزن دانه هاي پر و تعداد دانه هاي خالي در طبق بسيار معني دار بود در حاليكه عملكرد بيولوژيك و تعداد دانه پر در هر طبق تحت تاثير رقم قرار نگرفتند (جدول1).
بيشترين عملكرد دانه (4421 كيلوگرم در هكتار) مربوط به رقم آذرگل بود و رقم زاريا با حدود 5/20 درصد كاهش نسبت به آذرگل، كمترين عملكرد دانه را داشت .
رقم آذرگل با شاخص برداشت 36 درصد و وزن صد دانه 6/5 گرم بر ساير ارقام برتري داشت. در حاليكه كمترين شاخص برداشت معادل 31 درصد به رقم ركورد و كمترين وزن صد دانه به ميزان 5/4 گرم، به رقم زاريا اختصاص داشت.گرچه عملكرد بيولوژيك تحت تاثير رقم قرار نگرفت، ارقام مختلف غير معني دار بود، ولي مقايسه ميانگين ها نشان داد كه رقم ركورد با عملكرد بيولوژيك معادل 12395 كيلوگرم در هكتار رتبه اول و رقم زاريا با 14 درصد كاهش در رتبه آخر قرار گرفت.
بيشترين و كمترين تعداد دانه خالي در طبق نيز به ترتيب به ميزان 495 و 1/351 دانه در طبق در ارقام زاريا و آذرگل مشاهده شد (جدول2).
نظر به اينكه در جدول مقايسه ميانگين (جدول2) ارقام مورد بررسي غير از رقم زاريا از نظر عملكرد بيولوژيك در يك گروه آماري قرار گرفتند مي توان عملكرد دانه بالاتر را در رقم آذرگل به شاخص برداشت و وزن صد دانه بيشتر و تعداد كمتر دانه خالي آن ربط داد. اين موضوع نشان دهنده آن است كه در اين رقم علاوه بر بارور شدن درصد بيشتري از گل ها، تجمع مواد در دانه ها نيز بهتر از ساير ارقام صورت گرفته است، شايد بتوان اين مسئله را به دوام بيشتر برگ ها يا سرعت زيادتر فتوسنتز توام با انتقال مجدد بهتر مواد پرورده به دانه در رقم آذرگل ربط داد. پورداد (1381) و احمد و همكاران(1991) تفاوت بين ارقام را از نظر عملكرد و اجزاي عملكرد به پتانسيل ژنتيكي ارقام نسبت داده اند، در حاليكه سيرنو و همكاران (1978) تفاوت بين ارقام را علاوه بر خصوصيات ژنتيكي آنها به درصد باروري گلها و فعاليت حشرات گرده افشان مانند زنبورها مرتبط دانسته و معتقدند در ارقامي كه گلهاي آنها ريز است مانند زاريا در مقايسه با ارقام گل درشت نظير آذرگل، درصد دانه هاي خالي بالا رفته و منجر به افت عملكرد مي شود.
اثر فاصله بوته
اثر فاصله بوته بر عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك و وزن صد دانه بسيار معني دار بود. تعداد دانه پر در هر طبق نيز بطور معني داري تحت تاثير فاصله بوته قرار گرفت در صورتي كه شاخص برداشت و تعداد دانه پوك در هر طبق واكنش معني داري به فاصله بوته نشان ندادند (جدول1). بيشترين عملكرد دانه و عملكرد بيولوژيك به ترتيب به ميزان 4760 و 14511 كيلوگرم در هكتار در فاصله بوته 15 سانتي متر بدست آمد كه نسبت به فاصله بوته 30 سانتي متر به ترتيب بيش از 66 و 86 درصد افزايش نشان دادند (جدول2). حداكثر وزن صد دانه و تعداد دانه پر در طبق به ترتيب به ميزان 2/5 گرم و 3/1176 دانه در طبق در فاصله بوته 25 سانتي متر بدست آمد و با كاهش فاصله بوته ها از 25 سانتي متر، مقادير مذكور روند كاهشي نشان داد (جدول2). امامی و همکاران (1381) علت اين موضوع را رقابت شديد بين بوته ها برای دريافت نور و مواد غذائی بيان کردند.
عدم تاثير فاصله بوته ها بر شاخص برداشت نشان مي دهد كه عملكرد اقتصادي و بيولوژيك تقريبا واكنش يكساني به تغيير فاصله بوته داشته اند.
اينكه تعداد دانه در طبق و وزن صد دانه در فاصله بوته 25 سانتي متر بيش از 30 سانتي متر بود، شايد به اين دليل باشد كه در تراكم كم (فاصله بوته 30 سانتي متر) تبخير از سطح زمين بيشتر بوده و با توجه به اينكه در همه تيمار ها دور و مقدار آبياري يكسان بوده احتمالا در تيمار تراكم كم، گياهان دچار كمبود آب شده و نتوانسته اند در حد پتانسيل خود توليد دانه (از نظر وزن و تعداد) داشته باشند. با توجه به اينكه تمام بوته ها به يك طبق منتهي شدند، مي توان عامل اصلي بالاتر بودن عملكرد دانه و بيولوژيك را در فاصله بوته 15 سانتي متر علي رغم كمترين اجزاي عملكرد (وزن صد دانه و تعداد دانه پر در هر طبق) به تعداد طبق در واحد سطح ربط داد. تحقيقات ساير پژوهشگران نشان داده است كه افزايش تراكم (كاهش فاصله بوته ها) باعث كاهش اجزاي عملكرد نظير وزن هزار دانه و تعداد دانه در طبق مي شود (مجيري، 1378؛ امامي وهمكاران،1381؛ زماني و همكاران،1381). در صورتي كه عملكرد بيولوژيك و اقتصادي واكنش مثبتي به افزايش تراكم در محدوده 50 تا 100 بوته در هكتار نشان مي دهند (آئين، 1375 ؛ رفيعي و صالحي، 1383 ؛ امامي و همكاران، 1381).
اسميت و همل (1384) بيان داشتند كه با توجه به عادت رشد آفتابكردان (بدون شاخه فرعي وعادت رشد محدود) مي توان واكنشي مشابه واكنش ذرت به تراكم گياهي را براي آن انتظار داشت بدين صورت كه در تراكم هاي پائين، از منابع قابل دسترس، بدرستي استفاده نمي شود و كاهش قابل توجهي را در عملكرد دانه و بيولوژيك نشان مي دهد.
اثر متقابل رقم و فاصله بوته
اثر متقابل رقم و فاصله بوته بر تعداد دانه پر و تعداد دانه خالي در طبق، عملكرد دانه و عملكرد بيولوژيك معني دار و بر وزن صد دانه و شاخص برداشت غير معني دار بود (جدول 1). در همه ارقام، كاهش فاصله بوته ها منجر به افزايش عملكرد دانه و عملكرد بيولوژيك شد، ولي واكنش ارقام نسبت به تغيير فاصله بوته، يكسان نبود (جدول3)، بطوريكه كاهش فاصله بوته ها از 30 به 15 سانتي متر عملكرد دانه را در ارقام آذرگل، زاريا، ركورد و مهر به ترتيب 8/34، 6/72، 8/93 و 5/55 درصد افزايش داد. واكنش عملكرد بيولوژيك ارقام به تغيير فاصله بوته نيز تقريبا مشابه واكنش عملكرد دانه بود، چنانكه افزايش عملكرد بيولوژيك براي ارقام ياد شده از فاصله بوته 30 به 15 سانتي متر به ترتيب 7/52، 4/55، 98 و 6/97 درصد بود. كاهش فاصله بوته تقريبا در همه ارقام شاخص برداشت را بطور يكسان كاهش داد (جدول3)، وزن صد دانه ارقام آذرگل، زاريا و ركورد در فاصله بوته 15 سانتي متر به ترتيب 7، 8/8 و 11 درصد كمتر از فاصله بوته 30 سانتي متر بود، ولي رقم مهر كاهشي در وزن صد دانه نشان نداد. اثر فاصله بوته بر تعداد دانه پر و پوك در طبق در ارقام مورد بررسي، يك روند منطقي را نشان نداد، بطوريكه كاهش فاصله بوته از 30 به 15 سانتيمتر، تعداد دانه پر در طبق را در ارقام آذرگل و ركورد به ترتيب 26 و 3/3 درصد كاهش، ولي تعداد دانه پر در طبق را در ارقام زاريا و مهر به ترتيب 2/12 و 5/5 درصد افزايش داد. تعداد دانه پوك در طبق در بيشترين تراكم نسبت به كمترين تراكم در ارقام آذرگل ، مهر و رکورد به ترتيب 19 ، 1 و 6/48 درصد بيشتر بود در صورتي كه در رقم زاريا 3/23 درصد كمتر بود (جدول 3 ).
بررسي واكنش عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك و اجزاي عملكرد ارقام مورد بررسي به تغيير فاصله بوته نشان داد كه فاصله بوته 25 سانتي متر بجز رقم مهر در بقيه ارقام بيشترين تعداد دانه در طبق و وزن صد دانه را توليد كرد، در صورتي كه همه ارقام، بيشترين عملكرد دانه و بيولوژيك را در فاصله كاشت 15 سانتيمتر توليد كردند. توليد حداكثر عملكرد بيولوژيك و دانه در فاصله بوته 15 سانتي متر، علي رغم كمترين شاخص برداشت و اجزاي عملكرد در اين فاصله كاشت بيانگر اين مسئله است كه تعداد بوته (تعداد طبق) در واحد سطح جزء اصلي و تعيين كننده عملكرد در آفتابگردان مي باشد. نقش صفت مزبور در رقم ركورد كه داراي بوته هاي كوچكتري نسبت به بقيه ارقام مخصوصا رقم آذرگل مي باشد بسيار پر رنگتر است و نشان مي دهد كه در بين ارقام مورد بررسي، رقم ركورد از تراكم پذيري بالاتري برخور دار است، بطوريكه علي رغم كاهش شاخص برداشت، وزن صد دانه و تعداد دانه پر آن در طبق به ترتيب به ميزان 3، 11 و 3/3 درصد در فاصله بوته 15 سانتي متر نسبت به فاصله بوته 30 سانتيمتر، عملكرد بيولوژيك و اقتصادي آن به ترتيب 98 و8/93 درصد افزايش يافته است.
نتيجه گيري نهائي
اين آزمايش نشان داد كه ارقام مورد بررسي با توليد بيوماس(عملكرد بيولوژيك) يكسان، از نظر عملكرد دانه متفاوت هستند و اين تفاوت نيز بطور عمده به شاخص برداشت و وزن دانه ها مربوط مي شود، مي توان نتيجه گيري كرد كه اين ارقام تا مرحله گل و گرده افشاني، اختلافي ندارند بطوريكه تعداد دانه پر آنها در هر طبق يكسان بود ولي در مرحله پرشدن دانه ها، واكنش ارقام يكسان نبود، بدين صورت كه رقم آذرگل با وزن صد دانه 6/5 گرم و شاخص برداشت 35 درصد، از عملكرد دانه بيشتري نسبت به ساير ارقام برخوردار بود.
در خصوص اثر فاصله بوته بر صفات مورد اندازه گيري مي توان چنين نتيجه گيري كرد كه عدم واكنش معني دار شاخص برداشت به تغيير فاصله بوته، نشان دهنده اثر يكسان فاصله بوته بر عملكرد بيولوژيك و اقتصادي ارقام مي باشد، از طرفي با توجه به اينكه اجزاء عملكرد نظير تعداد دانه پر در هر طبق و وزن صد دانه، واكنش مشخصي به تغيير فاصله بوته نشان ندادند مي توان نتيجه گرفت كه تغيير فاصله بوته عمدتاً از طريق تعداد طبق در واحد سطح و عملكرد بيولوژيك، مي تواند باعث تغيير عملكرد دانه شود. با توجه به اينكه ارقام مورد بررسي از ارقام اصلاح شده و تك طبق مي باشند، بر خلاف برخي از گياهان خانواده گندميان مانند گندم و جو يا گياهاني كه داراي شاخه هاي جانبي هستند، بدليل عدم پنجه زني يا توليد شاخه هاي جانبي عكس العمل بيشتري نسبت به تغيير فاصله بوته نشان مي دهند، لذا توصيه مي شود اين ارقام با تراكم مطلوب و متناسب با خصوصيات هر رقم كاشته شوند.
جدول 1: جدول تجزيه واريانس و ميانگين مربعات صفات مورد بررسي
*، ** و ns به ترتيب معني دار در سطح 5% ، 1% و غير معني دار
منابع تغيرات
درجه آزادي
تعداد دانه
پردر
طبق
تعداد دانه
پوك در
طبق
وزن
صددانه
(گرم)
عملكرد
بيولوژيك
(كيلوگرم درهكتار)
عملكرد
دانه
(كيلوگرم درهكتار)
شاخص
برداشت
(درصد)
تكرار
2
ns 52/11279
ns 93/4992
ns 11/0
ns 7/65515
ns 2/5352
ns 00003/0
رقم
3
ns 02/19627
** 47/53013
** 94/2
ns 1/798254
** 3/167932
** 006/0
فاصله بوته
3
* 13/79890
ns 47/10249
** 02/1
**4/9659815
** 9/786480
ns 001/ 0
رقم * فاصله بوته
9
* 86/60784
* 93/22252
ns 40/0
*8/673207
* 2/52548
ns 0005/0
اشتباه آزمايشي
30
32/20874
73/8430
21/0
6/293331
2/19370
0005/0
ضريب تغيرات (CV )
55/13
94/22
45/9
72/14
06/11
67/6
جدول 2 : مقايسه ميانگين صفات مورد بررسي تحت تاثير رقم و فاصله بوته
شاخص برداشت (درصد)
عملكرد
دانه
(كيلوگرم در هكتار)
عملكرد
بيولوژيك
(كيلوگرم در هكتار)
وزن
صددانه
(گرم)
تعداد
دانه پوك
در طبق
تعداد
دانه پر
در طبق
رقم
35 a
5/4420 a
3/12201 a
60/5 a
0/351 b
42/1046 a
آذرگل
33b
3/3515 c
2/10643 b
50/4 b
0/495 a
92/1023 a
زاريا
30 c
7/4057 ab
6/12394 a
64/4 b
1/397 b
00/1076 a
ركورد
35 ab
5/3918 b
9/11296 ab
72/4 c
2/357 b
50/1117 a
مهر
فاصله بوته (سانتي متر)
33a
1/4760 a
7/14510 a
61/4 b
8/387 a
75/987 b
15
32 a
3/4296 b
1/12691 b
70/4 b
2/442 a
92/1073 ab
20
34 a
9/3996 b
5/11540 b
27/5 a
0/395 a
33/1176 a
25
34 a
7/2858 c
7/7793 c
88/4 b
4/375 a
83/1025 b
30
ميانگين هائي كه در هر ستون داراي حرف مشترك هستند با آزمون دانكن در سطح 5 % اختلاف معني داري ندارند.
جدول 3 : مقايسه ميانگين صفات مورد بررسي تحت تاثير اثر متقابل رقم * فاصله بوته
رقم
فاصله بوته (سانتي متر)
تعداد
دانه پر
در طبق
تعداد
دانه پوك
در طبق
وزن
صد
دانه
(گرم)
عملكرد
بيولوژيك
(كيلوگرم در هكتار)
عملكرد
دانه
(كيلوگرم در هكتار)
شاخص
برداشت
(درصد)
آذرگل 15
7/819 d
3/364 bcde
abcd 33/5
13873 abc
3/5166 a
abcd 35
آذرگل 20
7/1096 abcd
0/407 bcde
abcd 33/5
13868 abc
4643 ab
abcde 34
آذرگل 25
7/1162 ab
6/327 cde
a 03/6
11979 bcdef
3/4504 ab
a 37
آذرگل 30
7/1106 abc
3/305 de
ab 70/5
9085 fgh
3/3368 de
abc 36
زاريا 15
7/934 bcd
3/460 abcd
ef 13/4
12790 bcde
4188 bc
bcdef 32
زاريا 20
7/1114 ab
3/498 abc
cdef 80/4
12880 bcde
4134 bcd
abcde 33
زاريا 25
3/1213 ab
0/421 bcde
def 60/4
10677 cdefg
3313 e
abcde 34
زاريا 30
0/833 cd
3/600 a
def 50/4
6226 h
2426 f
abcde 33
ركورد 15
3/950 bcd
bcde 3/391
f 03/4
14812 ab
7/4613 ab
f 29
ركورد 20
3/1122 ab
bcde0/399
def 56/4
13581 abcd
4706 ab
def 31
ركورد 25
7/1248 a
ab 0/535
abc 50/5
13702 abc
3/4531 ab
ef 31
ركورد 30
7/982 abcd
e3/263
def 46/4
7483 gh
7/2379 f
def 31
مهر 15
3/1246 a
cde 3/335
bcde 96/4
16567 a
3/5072 a
abcde 35
مهر 20
0/962 bcd
abcd 6/464
ef 10/4
10435 defg
3702 cde
cdef 32
مهر 25
7/1080 abcd
de 3/296
bcde 96/4
9804 efg
3639cde
abcd 36
مهر 30
0/1181 ab
cde 6/332
bcdef 86/4
8381 gh
7/3260 e
ab 37
ميانگين هائي كه در هر ستون داراي حرف مشترك هستند با آزمون دانكن در سطح 5 % اختلاف معني داري ندارند.
فهرست منابع
1- آلياري، ه.، و شكاري، ف. 1379. دانه هاي روغني زراعت و فيزيولوژي. انتشارات عميدي تبريز.182 صفحه.
2- آئين، ا. 1375. بررسي اثر تراكم و الگوهاي مختلف كاشت بر روند رشد و عملكرد آفتابگردان.پايان نامه كارشناسي ارشد زراعت دانشگاه شيراز.
3- اسميت، د . ل . و سي . همل . 1998. عملكرد گياهان زراعي _ فيزيولوژي و فرايند ها . ترجمه امام، ي. و م . ج . ثقه الاسلامي . 1384. انتشارات دانشگاه شيراز. 593 صفحه.
4- اي. آ. وايس.1984. دانه هاي روغني . ترجمه ناصري، ف. 1370. انتشارات استان قدس رضوي. 816 صفحه.
5- امامي، ب .، شيراني راد، ا .، نادري، م .، و بني طبا، ع. 1381. اثر آرايش كاشت بر عملكرد و اجزاي عملكرد سه رقم آفتابگردان روغني در اصفهان. پايگاه تخصصي زيست شناسي ايران ص1-3
6- پورداد، س. 1381. بررسي هيبريد هاي آفتابگردان در شريط ديم. هفتمين كنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ايران.كرج.
7- رفيعي الحسيني،م.، و صالحي، ف.1381. تاثير تراكم بوته بر عملكرد دانه و خصوصبات زراعي سه رقم آفتابگردان در شهر كرد. هفتمين كنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ايران.كرج.
8- زماني، ا.، دماوندي، ع.، و پيمان، ف.1381 . اثر تاريخ كاشت بر روي فنولوژي ، اجزاي عملكرد و عملكرد دو رقم آفتابگردان پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه آزاد اصفهان.
9- مجيري، ع. 1375. بررسي اثرات سطوح مختلف كود ازته و تراكم كاشت بر مراحل رشد، خصوصيات رويشي، عملكرد و اجزاي آن و همچنين كيفيت دانه آفتابگردان. پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه صنعتي اصفهان.
10- Ahmad, Q. M.A. Rana, and S.U.H. Sidiqui. 1991. Sunflower seed yield as affected by some agronomic and seed characters. Eupytica. 56: 137-142
11- Andrade, A., D.W. Wolf. And E. Fereres. 1993. Leaf expansion , photosynthesis, and water relations of sunflower plants grown on compacted soil . Plant and soil. 149: 175 – 184.
12- Barkla, F.and K. Pritchard. 1980. The effect of sowing on irrigated sunflower in Victoria, proc.4th Aust. Sunf. Conf. Shepparton, Victoria,5, pp.18-22
13- Cater, F.J. 1980. Sunflower science and technology . American Society of Agronomy. Winsconsin.
14- Cirnu, I., V. Dumitrache& E . Hociota 1978. pollination of sunflower by honey bees, an important factor in increasing yield , Beekeeping institute . Romanian Beekeeper Assn.Bucharest, Romania.
15- Jose, F. , C. Barros, M . Cavalho and G . Basch. 2004. Response of sunflower (Helianthus annuus L.) to sowing date and plant density under Mediterranean conditions Eup. J. Agron. 347.
16- Khan, S. A . and A. Muhammed . 1974. Cultural practices for sunflower .Plant populations. Agric. Pakistan. 25:73-76.
17- Thompson, J.A., and I.G. Fenton. 1977.Influence of plant population on yield and yield components of irrigated sunflower in southern New South Wales. Aust. J. Exp. Agric. & A. H. 19(100) 570 - 574
18- Wade, L . J. and J.W. Foreman . 1988. Density multiply maturity interactions for grain yield in sunflower. Aust. J. Exp. Agric. & A. H. 28(5) 623 – 627
19-Zubriski, J. C., and D.C. Zimmerman. 1974. Effect of nitrogen, phosphorus, and plant density on sunflower. Agron. j. 66:798-801
The effect of plant spacing on yield and yield components of four sunflower cultivars.
Abstract
In order to study the effect of plant spacing on yield and yield components of four sunflower cultivars a factorial experiment based on randomized complete block design with 3 replications was carried out in Agricultural and Natural Resource Research Center of Hamadan. The experimental treatments were four cultivars of sunflower Azargol, Zaria, Record and Mehr and four plant spacings of 30, 25, 20 and 15 cm in 65 cm interval rows, equal to 51280, 61530, 76920 and 102560 plants/ha respectively.In this experiment, characteristics such as grain yield, biological yield, harvest index, number of unfilled grains per head and yield components (number of filled grains per head and 100 grains weight)were determined. The results showed that the effect of cultivar on grain yield, harvest index, 100 grains weight and number of unfilled grains per head was very significant. however the biological yield and number of filled grains per head were not affected by cultivar. grain yield, biological yield and 100 grains weight were very significantly affected by plant spacing. Azargol had the maximum grain yield ( 4221 kg/h ). The effect of plant spacing on number of filled grains per head was significant and on harvest index and number of unfilled grains per head was not By decreasing plant spacing, the biological yield and grain yield were increased and yield components were decreased. Interaction between cultivar and plant spacing on grain and biological yield and number of filled and unfilled grains per head was significant. whereas on 100 grains weight and harvest index was not significant. Maximum and minimum grain yield ( 5163 and 2380 kg/h ) were obtained by Azargol in 15 cm spacing and Record in 30 cm spacing respectively.
Key words : plant spacing , sunflower, yield, yield components
بهمن تقديري1 ، گودرز احمدوند2
1- مربي دانشكده كشاورزي، دانشگاه بوعلي سينا
2- استاديار دانشكده كشاورزي، دانشگاه بوعلي سينا
محل انجام پژوهش : مزرعة آموزشي پژوهشي دانشكده كشاورزي، دانشگاه بوعلي سينا. همدان
آدرس مكاتبه:
همدان – بلوار آزادگان- دانشكدة كشاورزي دانشگاه بوعلي سينا- گروه زراعت واصلاح نباتات- بهمن تقديري
www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com
چكيده
به منظور بررسي اثر فاصله بوته بر عملكرد و اجزای عملكرد چهار رقم آفتابگردان، آزمايشي بصورت فاكتوريل در قالب طرح بلوكهاي كامل تصادفي درسه تكرار در دانشكده كشاورزي دانشگاه بوعلي سينا در محل مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي همدان به اجرا در آمد. تيمارهاي آزمايشي شامل چهار رقم آفتابگردان آذرگل، زاريا، رکورد و مهر از ارقام اصلاح شده روغني، و چهار فاصله بوته 30 ، 25 ، 20 و 15 سانتي متر در روي رديف هاي كاشت به فاصله 65 سانتي متر كه به ترتيب تراكم هايي معادل 51280، 61530، 76920 و 102560 بوته در متر مربع را شامل شدند. در اين آزمايش صفاتي نظير عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك، شاخص برداشت، تعداد دانه خالي در طبق و اجزای عملكرد شامل تعداد دانه پر در هر طبق و وزن صد دانه اندازه گيري و محاسبه شد. نتايج نشان داد كه اثر رقم بر عملكرد دانه، شاخص برداشت، وزن صددانه و تعداد دانه خالي در طبق بسيار معني دار بود، در حاليكه عملكرد بيولوژيك و تعداد دانه پر در طبق تحت تاثير رقم قرار نگرفتند. عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك و وزن صد دانه بطور بسيار معني داري تحت تاثير فاصله بوته قرار گرفتند، بيشترين و كمترين عملكرد دانه به ترتيب به ميزان 4421 و 3515 كيلوگرم در هكتار به ارقام آذرگل و زاريا اختصاص داشت . اثر فاصله بوته بر تعداد دانه پر معني دار و بر شاخص برداشت و تعداد دانه خالي در طبق غير معني دار بود، با كاهش فاصله بوته، عملكرد دانه و عملكرد بيولوژيك افزايش و تعداد دانه پر در طبق و وزن صد دانه کاهش يافتند، اثر متقابل رقم و فاصله بوته نيز بر عملكرد دانه ، عملكرد بيولوژيك و تعداد دانه پر و خالي در طبق معني دار بود، بيشترين و كمترين عملكرد دانه به ترتيب به ميزان 5163 و 2380 کيلو گرم در هکتار به رقم آذرگل در فاصله بوته 15 سانتي متر و رقم ركورد در فاصله بوته 30 سانتي متر اختصاص داشت.
واژه هاي كليدي : عملكرد، اجزاي عملكرد، فاصله بوته، آفتابگردان
مقدمه
دانه هاي روغني بعنوان يكي از منابع عظيم انرژي و پروتئين شناخته مي شوند. اين گياهان نه تنها در تغذيه انسان و دام نقش اساسي و تعيين كننده اي دارند، بلكه گردش چرخهاي صنعت و اقتصاد تعدادي از كشورها به آنها وابسته است. آفتابگردان با 40 تا 50 درصد روغن و 15 تا 21 درصد پروتئين، نقش بسزايي در تامين روغن جهاني دارد (آئين، 1375). نياز فعلي كشور به روغن نباتي با احتساب مصرف سرانه حداقل 12 كيلوگرم، حدود 750000 تن برآورد مي گردد، كه بيش از 90% آن وارداتي مي باشد (آئين، 1375). به علت رشد جمعيت و افزايش مصرف روغن، در سالهاي آينده اين مقدار به مراتب افزايش خواهد يافت. با ارزيابي هاي كلي از توان بالقوه كشاورزي كشور چنين بر مي آيد كه سطح زيركشت و زمينهاي زراعي موجود، چندان قابل افزايش نيست و مي بايست در صدد افزايش عملكرد محصولات زراعي در واحد سطح بر آمد. در اين رابطه شناخت واکنش عملکرد و اجزاء عملكرد به تراكم بوته گياهی، برای اهداف کاربردی ضروري است، تراکم كشت بزرگترين متغير مديريتی قابل استفاده در سازگار نمودن نيازهای گياه با فراهمی منابع محيطی محسوب مي شود، اين واکنش ها به شدت به انعطاف پذيری گياه و فراهمی منابع وابسته است ( اسميت و همل ،1998). تحقيقات نشان مي دهد كه تراكم مناسب گياهي تاثير بسزايي در عملكرد،كنترل آفات و بيماريها و خوابيدگي بوته هاي آفتابگردان دارد (كاتر، 1980). در تراكم هاي بالا به علت تجزيه كمتر هورمون اکسين، ارتفاع بوته افزايش يافته ولي ساقه ها نازكتر خواهد شد كه وضعيت مزبور احتمال ورس را افزايش مي دهد ( آلياري و شكاري، 1379 ). هم چنين مشخص شده است كه آرايش و تراكم گياهي در جذب نور توسط برگ ها و تنظيم فرايند فتوسنتز به نحو موثري دخالت دارند ( اندرد و همكاران، 1993). تحقيقات انجام شده روي ارقام آفتابگردان در تراكم هاي 10000 تا 110000 بوته در هكتار مويد تفاوت معني دار بين ارقام و تراكم هاي مختلف است ( ويد و فرمن ، 1988). بنا به گزارش وايس (1984)، با افزايش تراكم، ارتفاع بوته ها و درصد روغن افزايش و در مقابل قطر طبق ها كاهش مي يابد. پژوهش انجام شده توسط تامسون و فنتون (1977)، روي ارقام آفتابگردان نشان داد كه تراكم كاشت روي شاخص برداشت و درصد روغن موثر است. زوب ريسكي و همكاران (1974)، نشان دادند كه براي حصول بيشترين عملكرد، تراكم بوته بيشتري لازم است بررسي تاثير فاصله بوته 15، 18، 21 و 24 سانتي متر در رديف هاي 60 سانتيمتري روي ارقام آفتابگردان توسط رفيعي الحسيني و صالحي (1383)، نشان داد كه با كاهش فاصله بوته ها، ميزان عملكرد روغن و نيز عملكرد دانه افزايش مي يابد. در آزمايشي ديگر با افزايش تعداد بوته از 20 به 67000 هزار بوته در هكتار، عملكرد دانه افزايش و در تراكم هاي بالاتر، كاهش يافت (خان و همكاران، 1974). در مطالعه اثر تراكم گياهي آفتابگردان بر ميزان عملكرد، ضريب برداشت، وزن صد دانه، ارتفاع بوته، قطر طبق و درصد روغن، نتايج تحقيقات نشان داد كه با افزايش تعداد بوته ها از حدود 20 به 80 هزار بوته در هكتار، عملكرد دانه حدود 800 كيلوگرم درهكتار و ضريب برداشت حدود3% افزايش، و در مقابل وزن صد دانه از 98/8 به 2/5 گرم كاهش يافت ( بارك لا و پريجارد، 1980). در تحقيقي كه روي ارقام روغني آفتابگردان درتراكم هاي 50، 70 و140 هزار بوته در هكتار، با فاصله رديف 70 سانتي متر و فاصله بوته به ترتيب 30، 20و 10 سانتيمتر انجام گرفت، اثر تراكم بوته بر اجزاي عملكرد معني دار بود ( امامي و همكاران، 1381). تحقيقات انجام شده بر روي آفتابگردان نشان داده است كه با افزايش تراكم، دوام سطح برگ در مرحله غنچه تا گلدهي و گلدهي تا رسيدگی افزايش و وزن متوسط بذر کاهش مي يابد ( سي باروس و همكاران،2004). شناسايي و معرفی ارقام پر محصول و سازگار آفتابگردان يكي از اهداف مهم در رسيدن به خود کفايي از نظر توليد روغن می باشد. با توجه به اينكه ارقام آفتابگردان از نظر طول مراحل مختلف فنولوژيكي تفاوت نشان مي دهند و از خصوصيات رشد و حجم بوته متفاوتی برخوردارند لذا واکنش آنها نسبت به تراکم کاشت يكسان نيست، بهمين دليل اين تحقيق با هدف بررسي اثرات فاصله بوته بر روي عملكرد و اجزاي عملكرد چهار رقم آفتابگردان در منطقه همدان به اجرا در آمد.
مواد و روشها
اين آزمايش در بهار سال 1384 در دانشكده كشاورزي دانشگاه بوعلي سينا در مزرعه مركز تحفيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان همدان با موقعيت جغرافيايي ¢10°48 تا ¢23°49 طول شرقي و ¢43°34 تا ¢30°35 عرض شمالي و ارتفاع متوسط 1730 متر از سطح دريا که دارای آب و هوای خشک و سرد می باشد و در خاكي با بافت رسي شني و PH معادل 2/8 به اجرا درآمد. آزمايش به صورت فاکتوريل در قالب طرح پايه بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار اجرا شد. فاکتورها شامل چهار رقم آفتابگردان آذر گل، زاريا، رکورد و مهر، از ارقام اصلاح شده روغني و چهار فاصله بوته 15، 20 ، 25 و30 سانتي متر بر روي رديف هايي به فاصله 65 سانتي متر بود كه به ترتيب معادل تراكم هاي 102560، 76920، 61530 و 51280 بوته در هکتار را شامل شدند. هر کرت ( واحد آزمايشي) شامل 5 رديف کاشت به طول 7 متر بود. بين دو کرت مجاور يك رديف به صورت نكاشت در نظر گرفته شد.
زمين مورد نظر در پائيز سال 83 شخم عميق زده شد و در فصل بهار پس از آماده سازي توسط ديسک و لولر، و بر اساس نتايج آزمايش خاك اقدام به مصرف كود نيتروژن بميزان 80 کيلو گرم نيتروژن خالص در هكتار از منبع اوره گرديد كه يك سوم آن در موقع كاشت و بقيه در مرحله 7 تا 8 برگی به صورت سرك مورد استفاده قرار گرفت. بر اساس آزمايش خاك نيازي به مصرف كود فسفر و پتاس نبود. كاشت بذر ها به صورت کپه ای (2 تا 3 عدد) با فواصل ذكر شده به روش دستی در تاريخ 31 ارديبهشت انجام شد.
عمليات تنك كردن به منظور ايجاد تراكم هاي مورد نظر در مرحله 4 برگی صورت گرفت. آبياري با دور 10 روزه انجام گرفت و براي كنترل آفت تريپس از سم گوزاتيون بميزان 2 در هزار بعد از مرحله گلدهی استفاده شد. كنترل علف هاي هرز به صورت دستي انجام و براي جلوگيري از خسارت پرندگان از پوشش توري بر روي طبق ها استفاده شد.
به منظور اندازه گيري اجزاء عملكرد شامل تعداد طبق در واحد سطح، تعداد و وزن دانه هاي پر در طبق و همچنين صفاتي مانند تعداد و وزن دانه هاي خالي، عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك و شاخص برداشت، 5 متر مربع از هر كرت در زمانی که پشت طبق ها کاملاً قهوای شده بود (20 در صد رطوبت) با احتساب حاشيه برداشت شد. هم چنين جهت تعيين ماده خشک از دستگاه خشک کن (آون) در دمای 85 درجه به مدت 48 تا 72 ساعت استفاده گرديد.
تجزيه و تحليل داده ها توسط نرم افزارهاي SAS و Ecxel انجام گرفت و براي مقايسه ميانگين ها از آزمون چند دامنه دانكن در سطح 5 درصد استفاده شد.
نتايج وبحث
اثر رقم
اثر رقم بر عملكرد دانه، شاخص برداشت، وزن صد دانه، وزن دانه هاي پر و تعداد دانه هاي خالي در طبق بسيار معني دار بود در حاليكه عملكرد بيولوژيك و تعداد دانه پر در هر طبق تحت تاثير رقم قرار نگرفتند (جدول1).
بيشترين عملكرد دانه (4421 كيلوگرم در هكتار) مربوط به رقم آذرگل بود و رقم زاريا با حدود 5/20 درصد كاهش نسبت به آذرگل، كمترين عملكرد دانه را داشت .
رقم آذرگل با شاخص برداشت 36 درصد و وزن صد دانه 6/5 گرم بر ساير ارقام برتري داشت. در حاليكه كمترين شاخص برداشت معادل 31 درصد به رقم ركورد و كمترين وزن صد دانه به ميزان 5/4 گرم، به رقم زاريا اختصاص داشت.گرچه عملكرد بيولوژيك تحت تاثير رقم قرار نگرفت، ارقام مختلف غير معني دار بود، ولي مقايسه ميانگين ها نشان داد كه رقم ركورد با عملكرد بيولوژيك معادل 12395 كيلوگرم در هكتار رتبه اول و رقم زاريا با 14 درصد كاهش در رتبه آخر قرار گرفت.
بيشترين و كمترين تعداد دانه خالي در طبق نيز به ترتيب به ميزان 495 و 1/351 دانه در طبق در ارقام زاريا و آذرگل مشاهده شد (جدول2).
نظر به اينكه در جدول مقايسه ميانگين (جدول2) ارقام مورد بررسي غير از رقم زاريا از نظر عملكرد بيولوژيك در يك گروه آماري قرار گرفتند مي توان عملكرد دانه بالاتر را در رقم آذرگل به شاخص برداشت و وزن صد دانه بيشتر و تعداد كمتر دانه خالي آن ربط داد. اين موضوع نشان دهنده آن است كه در اين رقم علاوه بر بارور شدن درصد بيشتري از گل ها، تجمع مواد در دانه ها نيز بهتر از ساير ارقام صورت گرفته است، شايد بتوان اين مسئله را به دوام بيشتر برگ ها يا سرعت زيادتر فتوسنتز توام با انتقال مجدد بهتر مواد پرورده به دانه در رقم آذرگل ربط داد. پورداد (1381) و احمد و همكاران(1991) تفاوت بين ارقام را از نظر عملكرد و اجزاي عملكرد به پتانسيل ژنتيكي ارقام نسبت داده اند، در حاليكه سيرنو و همكاران (1978) تفاوت بين ارقام را علاوه بر خصوصيات ژنتيكي آنها به درصد باروري گلها و فعاليت حشرات گرده افشان مانند زنبورها مرتبط دانسته و معتقدند در ارقامي كه گلهاي آنها ريز است مانند زاريا در مقايسه با ارقام گل درشت نظير آذرگل، درصد دانه هاي خالي بالا رفته و منجر به افت عملكرد مي شود.
اثر فاصله بوته
اثر فاصله بوته بر عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك و وزن صد دانه بسيار معني دار بود. تعداد دانه پر در هر طبق نيز بطور معني داري تحت تاثير فاصله بوته قرار گرفت در صورتي كه شاخص برداشت و تعداد دانه پوك در هر طبق واكنش معني داري به فاصله بوته نشان ندادند (جدول1). بيشترين عملكرد دانه و عملكرد بيولوژيك به ترتيب به ميزان 4760 و 14511 كيلوگرم در هكتار در فاصله بوته 15 سانتي متر بدست آمد كه نسبت به فاصله بوته 30 سانتي متر به ترتيب بيش از 66 و 86 درصد افزايش نشان دادند (جدول2). حداكثر وزن صد دانه و تعداد دانه پر در طبق به ترتيب به ميزان 2/5 گرم و 3/1176 دانه در طبق در فاصله بوته 25 سانتي متر بدست آمد و با كاهش فاصله بوته ها از 25 سانتي متر، مقادير مذكور روند كاهشي نشان داد (جدول2). امامی و همکاران (1381) علت اين موضوع را رقابت شديد بين بوته ها برای دريافت نور و مواد غذائی بيان کردند.
عدم تاثير فاصله بوته ها بر شاخص برداشت نشان مي دهد كه عملكرد اقتصادي و بيولوژيك تقريبا واكنش يكساني به تغيير فاصله بوته داشته اند.
اينكه تعداد دانه در طبق و وزن صد دانه در فاصله بوته 25 سانتي متر بيش از 30 سانتي متر بود، شايد به اين دليل باشد كه در تراكم كم (فاصله بوته 30 سانتي متر) تبخير از سطح زمين بيشتر بوده و با توجه به اينكه در همه تيمار ها دور و مقدار آبياري يكسان بوده احتمالا در تيمار تراكم كم، گياهان دچار كمبود آب شده و نتوانسته اند در حد پتانسيل خود توليد دانه (از نظر وزن و تعداد) داشته باشند. با توجه به اينكه تمام بوته ها به يك طبق منتهي شدند، مي توان عامل اصلي بالاتر بودن عملكرد دانه و بيولوژيك را در فاصله بوته 15 سانتي متر علي رغم كمترين اجزاي عملكرد (وزن صد دانه و تعداد دانه پر در هر طبق) به تعداد طبق در واحد سطح ربط داد. تحقيقات ساير پژوهشگران نشان داده است كه افزايش تراكم (كاهش فاصله بوته ها) باعث كاهش اجزاي عملكرد نظير وزن هزار دانه و تعداد دانه در طبق مي شود (مجيري، 1378؛ امامي وهمكاران،1381؛ زماني و همكاران،1381). در صورتي كه عملكرد بيولوژيك و اقتصادي واكنش مثبتي به افزايش تراكم در محدوده 50 تا 100 بوته در هكتار نشان مي دهند (آئين، 1375 ؛ رفيعي و صالحي، 1383 ؛ امامي و همكاران، 1381).
اسميت و همل (1384) بيان داشتند كه با توجه به عادت رشد آفتابكردان (بدون شاخه فرعي وعادت رشد محدود) مي توان واكنشي مشابه واكنش ذرت به تراكم گياهي را براي آن انتظار داشت بدين صورت كه در تراكم هاي پائين، از منابع قابل دسترس، بدرستي استفاده نمي شود و كاهش قابل توجهي را در عملكرد دانه و بيولوژيك نشان مي دهد.
اثر متقابل رقم و فاصله بوته
اثر متقابل رقم و فاصله بوته بر تعداد دانه پر و تعداد دانه خالي در طبق، عملكرد دانه و عملكرد بيولوژيك معني دار و بر وزن صد دانه و شاخص برداشت غير معني دار بود (جدول 1). در همه ارقام، كاهش فاصله بوته ها منجر به افزايش عملكرد دانه و عملكرد بيولوژيك شد، ولي واكنش ارقام نسبت به تغيير فاصله بوته، يكسان نبود (جدول3)، بطوريكه كاهش فاصله بوته ها از 30 به 15 سانتي متر عملكرد دانه را در ارقام آذرگل، زاريا، ركورد و مهر به ترتيب 8/34، 6/72، 8/93 و 5/55 درصد افزايش داد. واكنش عملكرد بيولوژيك ارقام به تغيير فاصله بوته نيز تقريبا مشابه واكنش عملكرد دانه بود، چنانكه افزايش عملكرد بيولوژيك براي ارقام ياد شده از فاصله بوته 30 به 15 سانتي متر به ترتيب 7/52، 4/55، 98 و 6/97 درصد بود. كاهش فاصله بوته تقريبا در همه ارقام شاخص برداشت را بطور يكسان كاهش داد (جدول3)، وزن صد دانه ارقام آذرگل، زاريا و ركورد در فاصله بوته 15 سانتي متر به ترتيب 7، 8/8 و 11 درصد كمتر از فاصله بوته 30 سانتي متر بود، ولي رقم مهر كاهشي در وزن صد دانه نشان نداد. اثر فاصله بوته بر تعداد دانه پر و پوك در طبق در ارقام مورد بررسي، يك روند منطقي را نشان نداد، بطوريكه كاهش فاصله بوته از 30 به 15 سانتيمتر، تعداد دانه پر در طبق را در ارقام آذرگل و ركورد به ترتيب 26 و 3/3 درصد كاهش، ولي تعداد دانه پر در طبق را در ارقام زاريا و مهر به ترتيب 2/12 و 5/5 درصد افزايش داد. تعداد دانه پوك در طبق در بيشترين تراكم نسبت به كمترين تراكم در ارقام آذرگل ، مهر و رکورد به ترتيب 19 ، 1 و 6/48 درصد بيشتر بود در صورتي كه در رقم زاريا 3/23 درصد كمتر بود (جدول 3 ).
بررسي واكنش عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك و اجزاي عملكرد ارقام مورد بررسي به تغيير فاصله بوته نشان داد كه فاصله بوته 25 سانتي متر بجز رقم مهر در بقيه ارقام بيشترين تعداد دانه در طبق و وزن صد دانه را توليد كرد، در صورتي كه همه ارقام، بيشترين عملكرد دانه و بيولوژيك را در فاصله كاشت 15 سانتيمتر توليد كردند. توليد حداكثر عملكرد بيولوژيك و دانه در فاصله بوته 15 سانتي متر، علي رغم كمترين شاخص برداشت و اجزاي عملكرد در اين فاصله كاشت بيانگر اين مسئله است كه تعداد بوته (تعداد طبق) در واحد سطح جزء اصلي و تعيين كننده عملكرد در آفتابگردان مي باشد. نقش صفت مزبور در رقم ركورد كه داراي بوته هاي كوچكتري نسبت به بقيه ارقام مخصوصا رقم آذرگل مي باشد بسيار پر رنگتر است و نشان مي دهد كه در بين ارقام مورد بررسي، رقم ركورد از تراكم پذيري بالاتري برخور دار است، بطوريكه علي رغم كاهش شاخص برداشت، وزن صد دانه و تعداد دانه پر آن در طبق به ترتيب به ميزان 3، 11 و 3/3 درصد در فاصله بوته 15 سانتي متر نسبت به فاصله بوته 30 سانتيمتر، عملكرد بيولوژيك و اقتصادي آن به ترتيب 98 و8/93 درصد افزايش يافته است.
نتيجه گيري نهائي
اين آزمايش نشان داد كه ارقام مورد بررسي با توليد بيوماس(عملكرد بيولوژيك) يكسان، از نظر عملكرد دانه متفاوت هستند و اين تفاوت نيز بطور عمده به شاخص برداشت و وزن دانه ها مربوط مي شود، مي توان نتيجه گيري كرد كه اين ارقام تا مرحله گل و گرده افشاني، اختلافي ندارند بطوريكه تعداد دانه پر آنها در هر طبق يكسان بود ولي در مرحله پرشدن دانه ها، واكنش ارقام يكسان نبود، بدين صورت كه رقم آذرگل با وزن صد دانه 6/5 گرم و شاخص برداشت 35 درصد، از عملكرد دانه بيشتري نسبت به ساير ارقام برخوردار بود.
در خصوص اثر فاصله بوته بر صفات مورد اندازه گيري مي توان چنين نتيجه گيري كرد كه عدم واكنش معني دار شاخص برداشت به تغيير فاصله بوته، نشان دهنده اثر يكسان فاصله بوته بر عملكرد بيولوژيك و اقتصادي ارقام مي باشد، از طرفي با توجه به اينكه اجزاء عملكرد نظير تعداد دانه پر در هر طبق و وزن صد دانه، واكنش مشخصي به تغيير فاصله بوته نشان ندادند مي توان نتيجه گرفت كه تغيير فاصله بوته عمدتاً از طريق تعداد طبق در واحد سطح و عملكرد بيولوژيك، مي تواند باعث تغيير عملكرد دانه شود. با توجه به اينكه ارقام مورد بررسي از ارقام اصلاح شده و تك طبق مي باشند، بر خلاف برخي از گياهان خانواده گندميان مانند گندم و جو يا گياهاني كه داراي شاخه هاي جانبي هستند، بدليل عدم پنجه زني يا توليد شاخه هاي جانبي عكس العمل بيشتري نسبت به تغيير فاصله بوته نشان مي دهند، لذا توصيه مي شود اين ارقام با تراكم مطلوب و متناسب با خصوصيات هر رقم كاشته شوند.
جدول 1: جدول تجزيه واريانس و ميانگين مربعات صفات مورد بررسي
*، ** و ns به ترتيب معني دار در سطح 5% ، 1% و غير معني دار
منابع تغيرات
درجه آزادي
تعداد دانه
پردر
طبق
تعداد دانه
پوك در
طبق
وزن
صددانه
(گرم)
عملكرد
بيولوژيك
(كيلوگرم درهكتار)
عملكرد
دانه
(كيلوگرم درهكتار)
شاخص
برداشت
(درصد)
تكرار
2
ns 52/11279
ns 93/4992
ns 11/0
ns 7/65515
ns 2/5352
ns 00003/0
رقم
3
ns 02/19627
** 47/53013
** 94/2
ns 1/798254
** 3/167932
** 006/0
فاصله بوته
3
* 13/79890
ns 47/10249
** 02/1
**4/9659815
** 9/786480
ns 001/ 0
رقم * فاصله بوته
9
* 86/60784
* 93/22252
ns 40/0
*8/673207
* 2/52548
ns 0005/0
اشتباه آزمايشي
30
32/20874
73/8430
21/0
6/293331
2/19370
0005/0
ضريب تغيرات (CV )
55/13
94/22
45/9
72/14
06/11
67/6
جدول 2 : مقايسه ميانگين صفات مورد بررسي تحت تاثير رقم و فاصله بوته
شاخص برداشت (درصد)
عملكرد
دانه
(كيلوگرم در هكتار)
عملكرد
بيولوژيك
(كيلوگرم در هكتار)
وزن
صددانه
(گرم)
تعداد
دانه پوك
در طبق
تعداد
دانه پر
در طبق
رقم
35 a
5/4420 a
3/12201 a
60/5 a
0/351 b
42/1046 a
آذرگل
33b
3/3515 c
2/10643 b
50/4 b
0/495 a
92/1023 a
زاريا
30 c
7/4057 ab
6/12394 a
64/4 b
1/397 b
00/1076 a
ركورد
35 ab
5/3918 b
9/11296 ab
72/4 c
2/357 b
50/1117 a
مهر
فاصله بوته (سانتي متر)
33a
1/4760 a
7/14510 a
61/4 b
8/387 a
75/987 b
15
32 a
3/4296 b
1/12691 b
70/4 b
2/442 a
92/1073 ab
20
34 a
9/3996 b
5/11540 b
27/5 a
0/395 a
33/1176 a
25
34 a
7/2858 c
7/7793 c
88/4 b
4/375 a
83/1025 b
30
ميانگين هائي كه در هر ستون داراي حرف مشترك هستند با آزمون دانكن در سطح 5 % اختلاف معني داري ندارند.
جدول 3 : مقايسه ميانگين صفات مورد بررسي تحت تاثير اثر متقابل رقم * فاصله بوته
رقم
فاصله بوته (سانتي متر)
تعداد
دانه پر
در طبق
تعداد
دانه پوك
در طبق
وزن
صد
دانه
(گرم)
عملكرد
بيولوژيك
(كيلوگرم در هكتار)
عملكرد
دانه
(كيلوگرم در هكتار)
شاخص
برداشت
(درصد)
آذرگل 15
7/819 d
3/364 bcde
abcd 33/5
13873 abc
3/5166 a
abcd 35
آذرگل 20
7/1096 abcd
0/407 bcde
abcd 33/5
13868 abc
4643 ab
abcde 34
آذرگل 25
7/1162 ab
6/327 cde
a 03/6
11979 bcdef
3/4504 ab
a 37
آذرگل 30
7/1106 abc
3/305 de
ab 70/5
9085 fgh
3/3368 de
abc 36
زاريا 15
7/934 bcd
3/460 abcd
ef 13/4
12790 bcde
4188 bc
bcdef 32
زاريا 20
7/1114 ab
3/498 abc
cdef 80/4
12880 bcde
4134 bcd
abcde 33
زاريا 25
3/1213 ab
0/421 bcde
def 60/4
10677 cdefg
3313 e
abcde 34
زاريا 30
0/833 cd
3/600 a
def 50/4
6226 h
2426 f
abcde 33
ركورد 15
3/950 bcd
bcde 3/391
f 03/4
14812 ab
7/4613 ab
f 29
ركورد 20
3/1122 ab
bcde0/399
def 56/4
13581 abcd
4706 ab
def 31
ركورد 25
7/1248 a
ab 0/535
abc 50/5
13702 abc
3/4531 ab
ef 31
ركورد 30
7/982 abcd
e3/263
def 46/4
7483 gh
7/2379 f
def 31
مهر 15
3/1246 a
cde 3/335
bcde 96/4
16567 a
3/5072 a
abcde 35
مهر 20
0/962 bcd
abcd 6/464
ef 10/4
10435 defg
3702 cde
cdef 32
مهر 25
7/1080 abcd
de 3/296
bcde 96/4
9804 efg
3639cde
abcd 36
مهر 30
0/1181 ab
cde 6/332
bcdef 86/4
8381 gh
7/3260 e
ab 37
ميانگين هائي كه در هر ستون داراي حرف مشترك هستند با آزمون دانكن در سطح 5 % اختلاف معني داري ندارند.
فهرست منابع
1- آلياري، ه.، و شكاري، ف. 1379. دانه هاي روغني زراعت و فيزيولوژي. انتشارات عميدي تبريز.182 صفحه.
2- آئين، ا. 1375. بررسي اثر تراكم و الگوهاي مختلف كاشت بر روند رشد و عملكرد آفتابگردان.پايان نامه كارشناسي ارشد زراعت دانشگاه شيراز.
3- اسميت، د . ل . و سي . همل . 1998. عملكرد گياهان زراعي _ فيزيولوژي و فرايند ها . ترجمه امام، ي. و م . ج . ثقه الاسلامي . 1384. انتشارات دانشگاه شيراز. 593 صفحه.
4- اي. آ. وايس.1984. دانه هاي روغني . ترجمه ناصري، ف. 1370. انتشارات استان قدس رضوي. 816 صفحه.
5- امامي، ب .، شيراني راد، ا .، نادري، م .، و بني طبا، ع. 1381. اثر آرايش كاشت بر عملكرد و اجزاي عملكرد سه رقم آفتابگردان روغني در اصفهان. پايگاه تخصصي زيست شناسي ايران ص1-3
6- پورداد، س. 1381. بررسي هيبريد هاي آفتابگردان در شريط ديم. هفتمين كنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ايران.كرج.
7- رفيعي الحسيني،م.، و صالحي، ف.1381. تاثير تراكم بوته بر عملكرد دانه و خصوصبات زراعي سه رقم آفتابگردان در شهر كرد. هفتمين كنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ايران.كرج.
8- زماني، ا.، دماوندي، ع.، و پيمان، ف.1381 . اثر تاريخ كاشت بر روي فنولوژي ، اجزاي عملكرد و عملكرد دو رقم آفتابگردان پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه آزاد اصفهان.
9- مجيري، ع. 1375. بررسي اثرات سطوح مختلف كود ازته و تراكم كاشت بر مراحل رشد، خصوصيات رويشي، عملكرد و اجزاي آن و همچنين كيفيت دانه آفتابگردان. پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه صنعتي اصفهان.
10- Ahmad, Q. M.A. Rana, and S.U.H. Sidiqui. 1991. Sunflower seed yield as affected by some agronomic and seed characters. Eupytica. 56: 137-142
11- Andrade, A., D.W. Wolf. And E. Fereres. 1993. Leaf expansion , photosynthesis, and water relations of sunflower plants grown on compacted soil . Plant and soil. 149: 175 – 184.
12- Barkla, F.and K. Pritchard. 1980. The effect of sowing on irrigated sunflower in Victoria, proc.4th Aust. Sunf. Conf. Shepparton, Victoria,5, pp.18-22
13- Cater, F.J. 1980. Sunflower science and technology . American Society of Agronomy. Winsconsin.
14- Cirnu, I., V. Dumitrache& E . Hociota 1978. pollination of sunflower by honey bees, an important factor in increasing yield , Beekeeping institute . Romanian Beekeeper Assn.Bucharest, Romania.
15- Jose, F. , C. Barros, M . Cavalho and G . Basch. 2004. Response of sunflower (Helianthus annuus L.) to sowing date and plant density under Mediterranean conditions Eup. J. Agron. 347.
16- Khan, S. A . and A. Muhammed . 1974. Cultural practices for sunflower .Plant populations. Agric. Pakistan. 25:73-76.
17- Thompson, J.A., and I.G. Fenton. 1977.Influence of plant population on yield and yield components of irrigated sunflower in southern New South Wales. Aust. J. Exp. Agric. & A. H. 19(100) 570 - 574
18- Wade, L . J. and J.W. Foreman . 1988. Density multiply maturity interactions for grain yield in sunflower. Aust. J. Exp. Agric. & A. H. 28(5) 623 – 627
19-Zubriski, J. C., and D.C. Zimmerman. 1974. Effect of nitrogen, phosphorus, and plant density on sunflower. Agron. j. 66:798-801
The effect of plant spacing on yield and yield components of four sunflower cultivars.
Abstract
In order to study the effect of plant spacing on yield and yield components of four sunflower cultivars a factorial experiment based on randomized complete block design with 3 replications was carried out in Agricultural and Natural Resource Research Center of Hamadan. The experimental treatments were four cultivars of sunflower Azargol, Zaria, Record and Mehr and four plant spacings of 30, 25, 20 and 15 cm in 65 cm interval rows, equal to 51280, 61530, 76920 and 102560 plants/ha respectively.In this experiment, characteristics such as grain yield, biological yield, harvest index, number of unfilled grains per head and yield components (number of filled grains per head and 100 grains weight)were determined. The results showed that the effect of cultivar on grain yield, harvest index, 100 grains weight and number of unfilled grains per head was very significant. however the biological yield and number of filled grains per head were not affected by cultivar. grain yield, biological yield and 100 grains weight were very significantly affected by plant spacing. Azargol had the maximum grain yield ( 4221 kg/h ). The effect of plant spacing on number of filled grains per head was significant and on harvest index and number of unfilled grains per head was not By decreasing plant spacing, the biological yield and grain yield were increased and yield components were decreased. Interaction between cultivar and plant spacing on grain and biological yield and number of filled and unfilled grains per head was significant. whereas on 100 grains weight and harvest index was not significant. Maximum and minimum grain yield ( 5163 and 2380 kg/h ) were obtained by Azargol in 15 cm spacing and Record in 30 cm spacing respectively.
Key words : plant spacing , sunflower, yield, yield components
بهمن تقديري1 ، گودرز احمدوند2
1- مربي دانشكده كشاورزي، دانشگاه بوعلي سينا
2- استاديار دانشكده كشاورزي، دانشگاه بوعلي سينا
محل انجام پژوهش : مزرعة آموزشي پژوهشي دانشكده كشاورزي، دانشگاه بوعلي سينا. همدان
آدرس مكاتبه:
همدان – بلوار آزادگان- دانشكدة كشاورزي دانشگاه بوعلي سينا- گروه زراعت واصلاح نباتات- بهمن تقديري
www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com
+ نوشته شده در ۱۳۸۸/۰۱/۱۳ ساعت 7:59 توسط مهندس محمد اکرم ایرندگانی
|