انبه
انبه
تاريخچه
انبه يكي از مهمترين ميوه هاي مناطق گرمسيري ونيمه گرمسيري دنياست و در اين مناطق به سلطان ميوه ها معروف مي باشد . اسكندر مقدوني در 327 سال قبل از ميلاد مسيح اين درخت را در دره ي سند ديده است . امروزه انبه يكي از سه يا چهار ميوه ي مطلو ب مناطق حاره به شمار مي رود.
بيشترين تعداد گونه هاي در شبه جزيره ي مالايا ، مجمع الجزاير اندونزي،تايلند و ناحيه ي مرزي هند وچين و فيليپين وجود دارند .
جنس ماگنيفرا داراي 69 گونه است كه منشاء آسيایي دارند ولي همه ي آنها داراي ميوه ي خوراكي نيستند .علاوه بر انبه ،26 گونه از اين جنس ميوه ي خوراكي توليد مي كنند .با وجود اينكه ثابت شده منشا جنس ماگنيفرا جنوب شرق آسيا است اما در مورد منشاء انبه اختلاف نظرهاي فراواني وجود دارد .عقيده بر اين است كه انبه براي اولين بار در دوره ي كواترنري (دوره ي چهارم زمين شناسي ) ظاهر شده است . بر اساس گزارش هاي مسافران و جهانگردان باستاني و نوشته هاي مكتوب تاريخي ، منشاء انبه هندوستان بوده است و از آنجا به جنوب شرقي آسيا ، دنياي جديد وآفريقا گسترش يافته است . هاكر(1876) منشاء انبه را كشور هند مي داند ،ليتز وهمكاران (1998) منشاءوخاستگاه انبه را منطقه مرزي هند وبرمه ذكر كرده اند.
قدمت كشت اين درخت در هندوستان بيش از 40000 سال است وكشت وپرورش آن با مذهب هندو پيوستگي عميقي دارد .تعدادي اشعار قديمي به زبان سانگسريت وجود دارد كه شكوفه ها وميوه ي اين گياه را ستايش مي كند .تاجران هندي وكشيشان بودايي احتمالا" انبه را درطي قرن چهارم يا پنجم ميلادي به مالزي و ديگر كشور- هاي شرق آسيا وبين سالهاي 1400 تا1450 پس از ميلاد به فيليپين وارد كرده اند .
پرتغال اولين كشو اروپایي بوده است كه مسيرهاي تجارت انبه را با هند برقرار ساخته و انبه را به مستعمراتش درآفريقا واز آنجا به برزيل برده است.تاجران اسپانيایي انبه را از فيليپين به سواحل غربي مكزيك برده اند .انبه بين سالهاي 1800 تا1820از سواحل غربي مكزيك به هاوايي وارد شده است .ظاهرا" پس از ورود انبه به برزيل از آنجا به باربادوس و جزاير ديگر در منطقه ي كارائيب برده شده است .انبه هم كنون در تمامي مناطق گرمسيري وهمچنين در بسياري از نقاط نيمه گرمسيري جهان يافت مي شود .كشت انبه به صورت كمربند نسبتا"عريضي در اطراف خط استوا گسترش يافته است . با توجه به اين كه نواحي جنوب شرقي كشور ما در اين محدوده قرار گرفته است ، كشت و پرورش انبه در اين ناحيه رونق دارد .در حال حاظر انبه در بيش از 78 كشور ودر هر پنج قاره ي دنيا كشت مي شود.به طور كلي انبه داراي دو مركز اوليه ي تنوع و يك مركز ثانويه تنوع است كه در زير به آنها اشاره مي شود:
مركز اوليه تنوع
مركز اوليه تنوع انبه همان خاستگاه اوليه ميوه يعني شمال شرق هند( آسام) ،منطقه ي مرزي هند وبرمه وبنگلادش (ناحيه چيتا كنگ هيل)است كه هنوز در آنجا به صورت درختان وحشي يا ميوه هاي بسيار كوچك يافت مي شود .انبه هاي اين منطقه كه در گروه انبه هاي نيمه گرمسيري قرار مي گيرند و به انبه هاي هندي معروفند داراي بذور تك جنيني هستند.مركز ديگر تنوع اوليه انبه منطقه ي جنوب شزق آسيا شامل مجمع -الجزاير فيليپين اندونزي ،مالزي ،تايلند،كامبوج و ويتنام است. انبه در واقع از خاستگاهش به اين مناطق برده شده ودر آنجا احتمالا"در اثر شرايط اقليمي متفاوت تنوع زيادي يافته است .انبه هاي اين مركز كه در گروه انبه هاي گرمسيري قرار مي گيرند و به انبه هاي جنوب شرقي آسيا معروفند داراي بذور چند جنيني هستند.
مركز ثانويه تنوع
مركز ثانويه تنوع انبه ،ايالت فلوريدا واقع در جنوب شرق ايالات متحده ي امريكا مي با شد. انبه ابتدا در سال 1861با ورود دانهال چند جنيني NO.11 از كوبا در فلوريدا كشت گرديد . هفت سال بعد كلون چند جنيني ديگري به نام پيچ به اين ايالت معرفي شد.در آغاز سال 1889 وزارت كشاورزي ايالات متحده به صورت منظم ارقام هندي پيوندي را به فلوريدا وارد كرد .بسياري از اين ارقام نابارور نشان دادند .در سال 1910 يك دانهال مولگوبا در فلوريدا به بار نشست كه ميوه اش سرخي بسيار جالبي داشت ونشان داد كه بيشتر از والد يا والدينش محصول مي دهد .اين واريته،هادن نامگزاري شد. اسپرينگ فلس ،تومي آتكينگز،اسميت ،ليپنز،پروين ،زيل،گلن واستين همگي نتايج هادن هستند .
در طي قرن بيستم ژرم پلاسمهاي بيشتري از انبه از جنوب شرق اسيا (فيليپين و كامبوج) هند ونقاط ديگر به فلوريدا وارد شدند ودر سطح نسبتا" كوچكي كاشته شدند .مجاورت ژنوتيپ هاي متعدد با خاستگاه هاي متعدد با خاستگاه هاي جغرافياي بسيار متفاوت در فلوريدا ،باعث توليد دانهال هاي جديد و تبديل فلوريدا به مركز ثانويه تنوع انبه شده است.
اهميت اقتصادي
انبه يكي از مهمترين ميوه هاي مناطق گرمسيري ونيمه گرمسيري دنيا است واز نظر ميزان توليد بعد از موز ، مركبات ،انگور وسيب در رتبه ي پنجم قرار دارد .ميوه ي انبه يكي از منابع مهم غذاي مردم كشور هاي جهان سوم مي باشد.مازاد توليد اين ميوه نيز به عنوان مصرف تازه خوري يا فراورده هاي تبديلي نظير آبميوه ،كنسرو ،ترشي، پوره ي انبه وچاشني غذا صادر ميگردد . ميوه ي انبه در تمام مراحل تكامل آنچه به صورت رسيده و چه به صورت نارس قابل استفاده مي باشد .تمام بخش هاي ميوه ي انبه قابل استفاده بوده و هيچگونه ضايعاتي ندارد . مغز هسته ي انبه داراي 10-8 درصد چربي با كيفيت خوب است كه در تهيه ي صابون و هم چنين به عنوان جانشين كاكائو در شيريني سازي مورد استفاده قرار مي گيرد .پوست درخت انبه نيز منبع بسيار خوبي از تانن است كه در صنعت چرم سازي از آن استفاده ميشود . برگ هاي ترد ولطيف انبه د رجاوه وفيليپين به عنوان سبزي استفاده مي شود .ساقه انبه نيز نوعي رزين ترشح مي كند .همچنين چوب درخت انبه در ساختن وسايل جوبي مورد استفاده قرار مي گيرد .
از خواص درماني قسمت هاي مختلف شامل ميوه وبرگ و غيره مي توان به موارد زير اشاره كرد : برگ انبه اثر قابض و گلهاي آن اثر اشتها آور و قابض دارد ودر رفع ترشحات زنانگي موثر است . به علاوه در درمان نارساي هاي گوارشي با منشا ء صفرا كه با عوارضي نظير تلخي دهان ويبوست همراه است موثر واقع مي گردد .
انبه نظير ساير ميوه هاي گرمسيري در زمره ي ميوه هاي لوكس و صادراتي به شمار مي رود و اقتصاد ملي برخي از كشور ها نظيز هند بر محور توليد اين ميوه استوار مي باشد و انبه ميوه ي ملي كشور هند محسوب مي شود.
با توجه به شرايط اقليمي نسبتا" مناسب و وجود ظرفيت هاي بالقوه در نواحي جنوب وجنوب شرق كشور و به ويژه در استانهاي هرمزگان ، سيستان وبلوچستان كا شت و پرورش انبه و توسعه ي سطح زير كشت آن در اين مناطق با هدف توليد محصول اقتصادي و تامين نياز بازار مصرف داخلي وجلوگيري از واردات انبه ي خارجي و حتي توليد و صادرات انبه به كشور هاي حوزه ي خليج فارس امكان پذير مي باشد.در حال حاضر تامين مايحتاج زندگي برخي از خانوار هاي روستايي در برخي از شهرستان هاي استانهاي هرمزگان وسيستان وبلوچستان از طريق كشت وپرورش اين درخت مي باشد و در شرايط نسبتا" ايده آل تعداد4-3 اصله درخت انبه بارور قادر است كليه مايحتاج زندگي يك خانواده ي روستايي را تامين نمايد .بعضي از درختان انبه ي موجود پتانسيل توليد بيش از 10 هزار انبه را دارند .اين در حالي است كه قيمت هر عدد ميوه ي رسيده در بازار فروش در سال 1382به طور متوسط 1200-1500ريال بوده .لذا پتانسيل اين گياه از نظر ايجاد درآمد واشتغال زايي بسيار بالا و به گونه اي است كه ساير درختان ميوه گرمسيري شامل نخل و حتي مركبات قادر به رقابت با آن نيستند. مهمترين مشكل توليد كنند گان انبه در حال حاضر ضعف دانش فني و تكنولوژي توليد اين محصول است كه اميد است ارائه ي آموزشهاي لازم در زمينه ي كاشت ،داشت و برداشت اين محصول به انبه كاران ،باعث بهبود وضعيت معيشتي آنها وتوسعه سطح زير كشت باغهاي مدرن انبه در جنوب كشور گردد.
ارزش غذايي
ميوه انبه حاوي انواع آمينو اسيد ها ،كربو هيدراتها ،اسيد هاي چرب ،مواد معدني ،اسيد هاي آلي ،پروتئين ها و ويتامين ها است .در اوايل دوره ي رسيدگي ميوه هاي انبه تدش،قابض و سرشار از اسيد اسكور بيك(ويتامين C)مي باشد .اما انبه هاي رسيده حاوي مقادير متوسط از ويتامين Cولي سرشار ازپرو ويتامينA
ويتامين هاي B1 وB۲ مي باشند.قسمت عمده ي ويتامين C ميوهاي رسيده در قسمت گوشت ميوه قرار دارد .ميزان ويتامين A در گوشت ميوه ي انبه معادل ويتامين A كره مي باشد ولي ميزان ويتامين D آن بسيار ناچيز است. (جدول1)
ترش بودن انبه در مراحل اوليه تكامل به دليل وجود اسيد ماليك واسيد سيتريك است. علاوه بر اين دو ،اسيد هاي ديگر نظير آگزاليك ،مالونيك ،سوكسونيك،پيروويك،آديپيك،گالاكتورنيك ،گلوكرو نيك،تاتاريك ،گلي كونيك وموسيك نيز وجود دارند .ميزان ترشي بستگي به نوع رقم دارد.به عنوان مثال ميوه نارس ارقام فلوريدا داراي اسيديته ي كم (1-0.5 درصد ) در مقايسه با رقم آلفانسو (3 درصد) مي باشند .
در طول دوره رسيدن ميوه ميزان اسيديته ي آن كاهش وبه0.2-0.1 درصد مي رسد .بعد از تشكيل ميوه ، نشاسته درميان بر ميوه تجمع مي يابد .قند هاي آزاد نظير گلوكز ،فروكتوز وساكارز در طول دوره ي رسيدن ميوه افزايش پيدا مي كند .ميزان ساكارز در اثر پديده ي تجزيه نشاسته 4-3 برابر مي شود.ساكارز مهمترين قند ميوه ي رسيده انبه است.ميزان ساكارز درسه رقم مهم انبه ي كشور هند شامل آلفونسو،پايري وتوتاپري بين20-11 درصد متغير است .
تقريبا"يك درصد از توليد جهاني انبه جهت فراوري براي آبميوه ،شهد،مربا،ترشي وبه عنوان طعم دهنده براي محصولات پختني ،بستني ،ماست وغيره استفاده مي شود .انبه مهمترين تركيب رژيم غذايي در بسياري از كشور هاي توسعه نيافته در مناطق نيمه گرمسيري وگرمسيري است .در مناطقي از جهان كه استاندارد هاي زندگي پايين است وبا كمبود شديد غذايي مواجهند ،جذابيت وطعم انبه باعث افزايش كيفيت زندگي مردم در اين مناطق شده است .
انبه از مهمترين و مشهورترين ميوه هاي مناطق گرمسيري دنيا از جمله هندوستان ،فيليپين ،پاكستان، تايلند ،اندونزي ،مالزي ،برزيل،مكزيك وساير كشور هاي اين مناطق مي باشد .انبه اكنون به صورت ميوه ي تازه و به شكل محصولات يخ زده و فراوري شده نه تنها در مناطق گرمسيري ونيمه گرمسيري بلكه در آمريكاي
ميلي گرم درصد گرم وزن ميوه
درصد تركيبات ميوه
مواد معدني وويتامين ها
مغز هسته
گوشت ميوه ي رسيده
تركيبا ت
مغز هسته
گوشت ميوه
كلسيم
فسفر
آهن
كاروتن
تيامين
ريبو فلاوين
نياسين
ويتامين c
40
110
0.07
20
0.21
0.19
-
9
14
16
1.3
2443
0.08
0.09
0.9
16
بخش خوراكي
رطوبت
پروتئين
چربي
مواد معدني
فيبر
كربو هيدرات
انرژي
54
55
2.6
4.2
1.4
0.9
35.9
194
74
81
0.6
0.4
0.4
0.7
16.9
74
جدول (1) تركيبات تشكيل دهنده ي ميوه ي انبه
سطح زير كشت وتوليد انبه
توليد جهاني انبه در سال 2000 حدود 28848496تن بوده است كه سهم قاره هاي آسيا ،آفريقا ،آمريكاي شمالي ومركزي ،آمريكاي جنوبي واقيانوسيه هر يك به ترتيب 81.2،7.5،7.5،3.17،0.12درصد بوده است.
قاره ي آسيا بزرگترين توليد كننده ي انبه در جهان است (جدول 2)
در قاره ي آسيا كشورهاي هند،تايلند ،اندونزي ، چين ،فيليپين وپاكستان ،در قاره ي آفريقا كشورهاي نيجريه ومصر ،در قاره ي اروپا كشور اسپانيا ،در قاره ي اقيانوسيه كشور استراليا ودر قاره آمريكا كشورهاي مكزيك و بريزيل درزمره ي بزرگترين پرورش دهندگان وتوليد كنندگان انبه در جهان مي باشند .(جدول 3)
قاره
سطح زير كشت درختان بارور(هكتار)
عملكرد(هكتار/تن)
ميزان توليد(تن)
آسيا
2220180
10.6
2341938
آفريقا
311671
7
2166556
آمريكاي شمالي ومركزي
236237
9.1
2148250
آمريكاي جنوبي
110553
9.7
1077391
اقيانوسيه
6717
5.1
34334
جهان
2885358
10
28848496
جدول(2)سطح زير كشت ،عملكرد در هكتار و ميزان توليد انبه جهان و قاره هاي مختلف درسال 2000
قاره
سطح زير كشت درختان بارور (هكتار)
عملكرد(هكتار/تن)
ميزان توليد (تن)
هند
1300000
12
15642000
چين
259000
12.8
3306919
مكزيك
156675
9.8
1529307
تايلند
135000
10
1350000
پاكستان
94000
10
937705
فيليپين
139795
5.6
781477
اندونزي
165000
5
827066
نيجريه
122000
6
729000
برزيل
28000
7.4
500000
مصر
23800
9.8
232000
جدول(3)سطح زيركشت،عملكرددرهكتاروميزان توليد10كشوراصلي توليدكننده ي انبه درسال 2000
هند بزرگترين توليد كننده ي انبه درجهان است به طوري كه در سال 2000 باحدود 15.6 ميليون تن (تقريبا"54 درصد توليد جهاني اين محصول )كه بيشتر آن به صورت ميوه تازه مصرف محلي دارد همچنان در رتبه ي نخست قرار داشته است .در اين سال چين با حدود 3.3ميليون تن ،مكزيك با 1.5ميليون تن ،تايلند با 1.35ميليون تن،پاكستان باحدود 938هزار تن،فيليپين با 781 هزار تن ،اندونزي با حدود 827 هزار تن توليد،به ترتيب در در رتبه هاي دوم تا هشتم قرار گرفته اند .قاره اقيانوسيه نيز در سال 2000 حدود 35 هزار تن توليد انبه داشته است كه تقريبا"تمام اين ميزان در كشور استراليا توليد شده است .در قاره ي اروپا كشور اسپانيا تنها كشوري است كه توليد انبه ي تجاري دارد .آمريكاي جنوبي نيز در سال2000 نزديك به 1077 هزار تن انبه توليد كرده است كه برزيل با توليد 500هزار تن در رتبه ي نهم جهان قرار گرفته است .پس از برزيل ،ونزوئلا نيز از توليد كنندگان مطرح در اين قاره مي باشد .كل توليد انبه ي آمريكاي شمالي ومركزي در سال2000 تقريبا"2148 هزار تن بوده است كه از اين ميزان مكزيك با توليد حدود 1.5 ميليون تن سومين توليد كننده ي بزرگ انبه در جهان است.
كاستاريكا ،جمهوري دومونيكن ،هائيتي ،گواتمالا وايالات متحده ي آمريكا (فلوريدا ،هاوايي وپورتوريكو)نيز از توليد كنندگان مطرح اين منطقه با بازارهاي صادراتي مهم هستند .
عمده ترين كشورهاي وارد كننده ي انبه ،ايالات متحده ي آمريكا،عربستان صعودي ،بريتانيا وامارات متحده ي عربي وفرانسه هستند .ميزان مصرف آبميوه وترشي انبه در بازار هنوز پپنايين است اما به ميزان 5 درصد در سال در حال افزايش است .هنوز فضاي زيادي براي گسترش صادرات اين محصول به اروپا وجود دارد .
از سال 1971 تا 1993 توليد جهاني انبه حدود 50 درصد افزايش داشته است .قسمت عمده اين توليد جديد در مناطقي خارج از مراكز تجاري كشت انبه ودر آمريكاي مركزي ،جنوبي ،آفريقا واستراليا ،صورت گرفته است كه بخش اعظم آن به منظور صادرات بوده است .
نام كشور
مكزيك
برزيل
پاكستان
فيليپين
هند
تايلند
اكوادور
پرو
بلژيك
آفريقاي
جنوبي
جهان
ميزان صادرات
206782
67172
48453
40031
37110
34477
25502
21070
13965
12229
62269
درصد از كل صادرات جهاني انبه
33.2
10.7
7.7
6.4
5.9
5.5
4
3.3
2.2
2
-
با وجود اين كشور هند بزرگترين توليد كننده ي(54 درصد كل توليد )انبه در جهان به شمار مي رود ولي كشور مكزيك بزرگترين صادر كننده ي انبه در جهان است (جدول 4).ميزان صادرات انبه ي هند در سال 1997 بالغ بر 22000تن ميوه ي تازه و36000تن ميوه ي كنسروي و ساير فراورده هاي جانبي آن بوده است .سهم كل صادرات انبه از كل توليد جهاني آن در سال 2000حدود 2 درصد بوده وكشور هند كه حدود 54 درصد از كل توليد جهاني انبه را به خود اختصاص داده،سهم صادرات آن نسبت به كل توليد داخلي آن 0.2 درصد بوده است .در حالي كه سهم صادرات كشور مكزيك 13.5 درصد از كل توليد آن كشور در سال 2000 بوده است .
جدول (4)ده كشور مهم صادر كننده ي ميوه يانبه در جهان در سال 2000(هزار تن)
موقعيت انبه در ايران
انبه در ايران در سواحل درياي عمان ،مناطق راسك، سرباز ،قصر قند ،نيك شهر ،دشتياري وچابهار در بلوچستان وهمچنين در استان هرمزگان در شهرستان ميناب ،رودان ،بندر عباس وحومه ي آن وجاسك كشت شده است .در شهرستان حاجي آباد هرمزگان نيز تك درختان انبه ي بارور يافت مي شوند .
قدمت كشت اين درخت دراستان هرمزگان به بيش از300 سال مي رسد .انبه همچنين دراستان كرمان در شهرستان هاي جيرفت وكهنوج به صورت محدود كشت گرديده است.
آمارها نشان مي دهدند كه ميزان سطح كشت وتوليد انبه در ايران از سال 1990 تا 2000 تقريبا"به 10 برابر افزايش يافته است .ولي با اين وجود به دليل ازياد بذري ارقام نامرغوب محلي در طي اين سالها ،باغهاي جديدي نيز احداث گرديده اند كه از كميت وكيفيت توليد پاييني برخوردار اند به طوري كه اين افزايش توليد نتوانسته باعث خود كفايي در رفع نياز داخلي گردد وتقريبا"تمامي انبه ي توليدي كشور در همان مناطق توليد ،مصرف محلي دارند .انبه از لحاظ اقتصادي با ارزش ترين ميوه ي مناطق جنوب كشور است .
ميزان توليد درختان جوان حداقل به 25كيلوگرم ودرختان بارور بيست ساله و بيشتر تا 1500كيلو گرم مي رسد .متاسفانه توسعه ي سطح زير كشت اين محصول در نواحي مستعد جنوب كشور شتاب چنداني ندارد وبا وجود اين كه دهها هزار هكتار از زمين هاي كشاورزي جنوب وجنوب شرق كشور استعداد كاشت اين درخت را دارند ،سطح زير كشت آن حدود 2258هكتار مي باشد .
يكي از دلايل عدم توسعه ي انبه مساله ي ازياد انبه در ايران كاشت بذر آن است كه به دليل طولاني بودن دوره ي نونهالي (حداقل هفت تا نه سال )مورد توجه باغداري كه با كاشت مركبات ونخيلات از سال سوم وچهارم محصول برداشت مي كند قرار نمي گيرد .
پيوند انبه نيز به دليل وجود برخي شرايط نامناسب محيطي،عدم وجود پرسنل فني متخصص وبرخي عوامل ناشناخته ي ديگر با موفقيت چنداني همراه نبوده است .كاشت قلمه ي آن درشرايط معمولي به دليل اين كه انبه گياهي سخت ريشه زا مي باشد تا كنون نتيجه اي نداشته است .
بر اساس آمار نامه ي سال 1380مساحت كل سطح زير كشت انبه در كشور 2258هكتار وميزان توليد آن
12928تن است.
نام استان
سطح زير كشت(هكتار)
ميزان توليد(تن)
نهال
بارور
سيستان وبلوچستان
84
344
4252
هرمزگان
405
1280
8620
جيرفت وكهنوج
127
16
56
بوشهر
2
0
0
جمع كل
618
1640
12928
www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com